Hoe kunstenaars onze geslachtsdelen afbeelden, vertelt veel over hoe de maatschappij met seksualiteit omgaat. Is het je al opgevallen dat de penis van Michelangelo's David wel héél klein is in verhouding met zijn lichaam? Dat is niet toevallig, het is een uiting van waarvoor de fallus toen symbool stond. Of hoe kunst een verklikker is van een tijdsgeest.
Is het een penis of een paddenstoel? Veel fantasie heb je niet nodig als je de kunstwerken van Sofie Muller aanschouwt in de expo ‘Phallus. Norm & Vorm’. Haar paddenstoelen in de reeks Fungi/Genitalia lijken als twee druppels water op menselijke genitaliën. Penissen, maar ook vulva’s, tepels, eikels en anussen.
Fallocentrische kunstgeschiedenis
De reeks inspireerde Marjan Doom, directeur van het GUM (Gents Universiteitsmuseum), om de expo ‘Phallus. Norm & Vorm’ op te starten. Toen ze het atelier van Sofie Muller binnenstapte, viel haar oog meteen op die bijzondere paddenstoelen. “Sofie had op een veiling paddenstoelen in papier-maché gekocht, en was die aan het omvormen in fallussen. Toen ik dat zag, begon ik daarover na te denken”, herinnert Marjan zich. “De fallus is overal. In alle culturen, in alle religies. Ook in de kunstgeschiedenis.”
Professor Jonas Roelens beaamt: “Eigenlijk is onze kunstgeschiedenis fallocentrisch.” Jonas doceert gendergeschiedenis aan de UGent en kunstgeschiedenis aan het KASK. “In kunst zie je vooral mannelijke geslachtsorganen. Al in de klassieke oudheid was er heel wat meer schroom om vrouwelijke geslachtsdelen weer te geven. Die ongelijkheid is er nog altijd: Facebook censureert bijvoorbeeld de vrouwelijke, maar niet de mannelijke tepels. Of laat kinderen maar eens een penis en een vulva tekenen. Je zal zien dat ze dat eerste heel goed kunnen, en dat tweede niet.”
Fungi/Genitalia - Sofie Muller
Hoe groter, hoe beter?
Hoe onze normen en ideeën over de geslachtsdelen evolueren, weerspiegelt zich in de kunst. “Kunst is onze visuele mentaliteitsgeschiedenis”, vindt Jonas. “Neem nu de penis: vandaag hebben we de neiging om te denken: hoe groter de penis, hoe beter en virieler. Maar dat is niet altijd zo geweest: in de klassieke oudheid getuigde een kleine penis van groot intellect. Dat idee zie je ook in de renaissance. Kijk maar hoe klein de penis van de David van Michelangelo is. Net als de geschilderde en gebeeldhouwde penissen van zijn tijdgenoten.”
Naakt was toen geen taboe in de kunst. Ook niet tijdens de renaissance, al werd naaktheid wel overgoten met een mythisch sausje. Dat was dan weer helemaal anders tijdens de middeleeuwen, vertelt Jonas: “Denk aan de kunstwerken over de ark van Noach. Daar zie je Noach die aan land komt en zich overgeeft aan aardse verleidingen: hij wordt dronken, kleedt zich uit en gaat naakt in zijn tent liggen. Zijn naakte penis staat op dat moment symbool voor schaamte.”
Taboe doorbreken met kunst
Het is een van de taken van deze tentoonstelling om taboes en schaamte te doorbreken, vindt Sofie. “Net als de wetenschap is kunst al eeuwenlang een echte mannenwereld. Als vrouwelijke kunstenaar is het mijn taak om die typische mannelijke kunst, machistische kunst bedoel ik dan, open te trekken. De kracht van mijn werk zit net heel erg in het gevoelige. ‘Meisjeskunst’, zeggen ze daar soms nogal denigrerend over. Van die commentaren probeer ik me weinig aan te trekken.”
Kunst is voornamelijk een mannenwereld, beaamt Jonas: “Zowel de opdrachtgevers als de kunstenaars zelf waren meestal mannen. Ook de manier waarop we al die jaren naar kunst kijken. Dat is nog zo, maar begint wel te veranderen. Zo bestuderen we nu meer en meer middeleeuwse non-binaire en transseksuele identiteiten.”
De vagina van Christus
“Christus, bijvoorbeeld, wordt vaak als intersekse figuur voorgesteld”, gaat Jonas verder. “Dat is iets waar kunsthistorici pas de laatste jaren oog voor hebben.” In middeleeuwse boeken zie je heel vaak beelden van Christus met een wonde in de zij. Die wonde is een kwartslag gedraaid, zodat ze lijkt op een vulva. “Het symboliseert hoe de kerk geboren wordt uit het lichaam van Christus”, legt Jonas uit. “Christus is hier dus een moederfiguur.” De vaginawonden van Christus zijn trouwens een zeldzame weergave van vrouwelijke geslachtsorganen in de kunst.
Ook kunstenaars van nu spelen met die intersekse. Dat zie je bijvoorbeeld in de videobeelden in het GUM van Murielle Scherre, die vrouwelijke, mannelijke, non-binaire en transgenderlingerie ontwerpt. “Vroeger was je een jongen of een meisje, punt. Hoogstens was je dan hetero of gay. Verder dan dat kwamen we niet. Maar doorheen de jaren zijn die grenzen veel verfijnder. We ontdekken alsmaar meer ‘groepen’, zo lijkt het.”
Kanonnenvlees
“Er verandert iets”, vindt Jonas. “Dat merk ik bij mijn kunststudenten, die erg bezig zijn met het concept gender (Jonas geeft les aan het KASK, red.). Ook de samenleving zet stappen, al is ze nog altijd binair geordend.” Zelf wil Murielle met haar collecties de wereld veranderen. “Ik maak lingerie voor zoveel mogelijk lichamen, en evolueer daar zelf ook in. Het kan geen kwaad om als mens van mening te veranderen. Het kost je volgens mij veel meer moeite om vast te houden aan bepaalde normen.”
Murielle is ervan overtuigd dat iedereen een soort taak heeft in het geheel. “Mijn taak is het pad effenen voor anderen. Het vuile werk opknappen, zeg maar. In eender welke stroming zie je dat de avant-garde – die de verandering brengt – dient als kanonnenvlees voor de mainstream.”
Hoe dan ook, concludeert Jonas: “Kunst weerspiegelt verschillende mentaliteiten, en uit wat kan en wat niet kan. Het is een visuele manier om naar cultuur te kijken.”
(foto's: Martin Corlazolli)
Lees ook
Twijfels over de waarheid in het Gents Universiteitsmuseum
In een museum mag je de waarheid verwachten, toch? De expo ‘Wonderkamer van de WAARHEID’ in het Gents Universiteitsmuseum (GUM & Plantentuin) nodigt de bezoeker uit om kritisch na te denken over waarheid. Dat levert opmerkelijke kunstwerken, objecten én vooral breinbrekers op.
Lente in de Plantentuin: deze planten staan nu in bloei
De Gentse Plantentuin is altijd de moeite waard om eens te bezoeken, maar met de eerste zonnige dagen komt de tuin helemaal tot leven. Wandel vanaf de hoofdingang tot aan de mediterrane tuin en terug, en bewonder deze negen planten.
De (onmogelijke) zoektocht naar de waarheid in het GUM
De waarheid is niet altijd zwart-wit. Iets is niet altijd waar of onwaar. Of is ook die stelling onwaar? De expo 'Wonderkamer van de WAARHEID' van GUM & Plantentuin (Gents Universiteitsmuseum) gaat dieper in op de complexiteit van waarheid.
Studenten draaien mee in het GUM
In het GUM helpt een groep van geëngageerde studenten uit verschillende opleidingen vrijwillig bij de werking van het museum. We spraken met Gabriella, Maxime en Evelyne van het Museum Student Team (MuST) over hoe zij hun schouders mee onder het GUM zetten.
