De komende maanden worden de eerste vaccins tegen corona massaal toegediend. Verschillende andere vaccins zijn nog in ontwikkeling. Drie daarvan zullen via het Centrum voor Vaccinologie (CEVAC) van de UGent passeren. Dat is internationaal gerenommeerd op het vlak van vaccinstudies. De aanvragen lopen er dan ook vlot binnen.
Het team kan de extra aanvragen gelukkig goed volgen, omdat hun capaciteit sinds het begin van de pandemie verdubbelde met onder meer een extra eenheid voor COVID-19-vaccinonderzoek. En omdat ze er allemaal vol voor gaan. Isabel Leroux-Roels, hoofd van het CEVAC: “Ik sta ervan versteld wat je kunt realiseren als je als groep ergens keihard voor gaat. Iedereen heeft hetzelfde voor ogen: veilige en doeltreffende vaccins helpen evalueren in de hoop dat we uit de greep van dit virus raken. De kracht en de onvermoeibaarheid in het team zijn fenomenaal.”
Het team is nu volop bezig om bij grote groepen vrijwilligers de werkzaamheid van enkele coronavaccins te testen. Tot de lente staan er zulke grootschalige studies op de agenda. Met enkele duizenden vrijwilligers.
De lange termijn van het vaccin
Wat houdt dat testen van vaccins precies in?
Isabel Leroux-Roels: “Bijna alle coronavaccins die we evalueren zijn gemaakt met dezelfde boodschapper-RNA-technologie als de twee door Europa goedgekeurde vaccins – dat van Pfizer/BioNTech en van Moderna. Verder gaat het om vaccins op basis van onschadelijke virussen, zoals het adenovirus (verkoudheidsvirus) dat als een koerier een stukje genetische code van het coronavirus in onze lichaamscellen binnenbrengt. We kregen vier aanvragen voor fase 3-studies, die we nu een voor een opstarten. In fase 3 kijk je of een vaccin echt werkt door een testgroep, die het vaccin krijgt, te vergelijken met een placebogroep, die een spuitje zonder vaccin krijgt. Veiligheid is ook zeer belangrijk in fase 3. Je kan namelijk meer zeldzame bijwerkingen opsporen omdat je veel grotere groepen test. In de fases 1 en 2 werd eerder gecheckt of de vaccins een immuunreactie opwekken en of ze voldoende veilig zijn om op grotere schaal te testen.”
Komen de coronavaccins die jullie nu pas testen niet te laat?
“Ik hoop dat ook de bedrijven die pas later kunnen testen de eindmeet halen. Want we zullen er met de eerste vijf koplopers nooit geraken om de hele wereldbevolking in te enten.”
Jullie hebben internationaal een sterke reputatie. Wat is jullie specialisatie?
“Naast het meten van antilichamen na vaccinatie, zijn wij vooral gespecialiseerd in het opsporen van cellulaire immuniteit. Een vaccin werkt in de eerste plaats door het opwekken van antilichamen. Maar als die antilichamen heel snel verdwijnen, hebben we er niet zo veel aan. Dus moeten we ook de duurzaamheid van de immuunreactie onderzoeken door het opsporen van geheugencellen vanaf enkele weken na vaccinatie. Als we zien dat we én veel antilichamen hebben én een hoog aantal geheugencellen, dan is dat al een mooie indicator van werkzaamheid op langere termijn. Uiteraard worden de studiedeelnemers gedurende één à twee jaar verder opgevolgd om te kijken hoe snel de antilichamen verdwijnen, maar men kan niet op die resultaten wachten om de vaccins te registreren. Die expertise in ons labo, in combinatie met de klinische onderzoekseenheid gelegen op dezelfde campus, leidt ertoe dat we aanvragen van over heel de wereld krijgen.”
Vrijwilligers gezocht
Welke klinische studies lopen nu bij jullie?
“Nu lopen de fase 3-studies voor Curevac en Johnson & Johnson. Voor beide bedrijven hebben we ook meegewerkt aan de vroegere fasestudies om te testen wat de optimale dosis van hun coronavaccin is. Het is belangrijk dat meerdere bedrijven, inclusief kleinere biotechbedrijven, de kans krijgen om vaccins te ontwikkelen. Dat is goed voor de ontwikkeling van kennis en de prijszetting en gaat monopolievorming tegen.”
Vinden jullie genoeg vrijwilligers voor deze studies?
“Wij zoeken vrijwilligers om het vaccin te testen op veiligheid en werkzaamheid, wij vaccineren ze en volgen hen gedurende ongeveer één jaar op. Normaal voeren wij studies uit bij zo’n vijftig à tweehonderd vrijwilligers, nu zoeken we per studie naar een vijfhonderdtal proefpersonen (tweeduizend in totaal), Dat is heel veel. Daarom lanceerden we begin oktober een publieke oproep om nieuwe vrijwilligers te vinden. Op die oproep kregen we massaal veel reacties, zo’n zesduizend. Die vulden we aan met vrijwilligers uit onze databank. Al die mensen opvolgen betekent heel veel werk: vaccineren, bloed prikken, bijwerkingen bevragen... Proefpersonen komen soms tot tien keer langs in CEVAC. We vaccineren per dag zo’n veertig mensen. Voor de opvolgbezoeken komen er tot honderd mensen per dag langs.”
Wie zijn die vrijwilligers?
“De groepen die we nu nodig hebben moeten de bevolking weerspiegelen. Mensen mogen ziektes hebben, maar die moeten onder controle zijn. Zeker een kwart van de groep moet ouder zijn dan 65, tenzij ze binnen enkele maanden in aanmerking komen voor vaccinatie waardoor we hen niet lang genoeg zouden kunnen opvolgen voor de studie. Zwangere vrouwen mogen niet deelnemen, uit veiligheidsredenen.”
Nog nooit meegemaakt
Dé grote vraag bij velen: hoe veilig zijn die vaccins op lange termijn? Zijn jullie ook bij zulke studies betrokken?
“We brengen al veel bijwerkingen in kaart tijdens de eerste drie fases. Tot het einde van de studie - dat kan een jaar of langer zijn - vragen we de vrijwilligers om het te melden wanneer ze worden opgenomen in het ziekenhuis, wanneer ze een diagnose van een chronische ziekte krijgen, ... Zo brengen we ongewenste neveneffecten op langere termijn in kaart. Als die neveneffecten in dezelfde mate voorkomen bij de gevaccineerde groep als bij de placebogroep, dan kan je meestal concluderen dat er geen link is met het vaccin. Dat is het scenario in normale tijden. Nu, met de ongezien snelle goedkeuring van de eerste vaccins, wacht ons een grote uitdaging. Onze proefpersonen zullen immers kunnen vragen in welke groep ze zaten. Zaten ze in de placebogroep, dan zullen ze zich ook willen laten vaccineren en dus niet meer willen meedoen met de studie. Onze gouden standaard om de veiligheid op lange termijn te controleren, de zogenaamde gerandomiseerde placebogecontroleerde klinische studie, wordt dan moeilijk houdbaar. Ik heb op twintig jaar vaccinonderzoek nog nooit meegemaakt dat we in de loop van de studie onze placebogroep moeten opgeven omdat er ondertussen een vaccin op de markt komt. Het wordt binnenkort ethisch onaanvaardbaar om nog placebogecontroleerde studies op te starten als er al verschillende werkzame vaccins op de markt zijn.”
Wat is dan het alternatief?
“Als de eerste vaccins op de markt komen is er absoluut nood aan een surveillancesysteem dat gevaccineerde mensen in de gaten houdt: zitten er mensen bij die nog altijd besmet en ziek worden en wat is het verschil met gevaccineerden die niet ziek worden? Het Europees geneesmiddelenbureau EMA heeft aan de goedkeuring van de eerste vaccins die voorwaarde voor grootschalige opvolging gekoppeld, ook bij groepen die niet opgenomen waren in de klinische studies zoals zwangere vrouwen en kinderen. We kunnen met onze ervaring zeker een rol spelen bij zulke fase 4-studies. Behalve documenteren dat er geen nadelige effecten optreden op langere termijn kan je bijvoorbeeld ook doorbraakinfecties onderzoeken. Raken mensen toch besmet omdat de antistofconcentraties na verloop van tijd onder een bepaald niveau zijn gezakt of omdat het virus gemuteerd is en het vaccin minder werkzaam is tegenover een nieuwere variant? Het zou een heel grote stap vooruit zijn mochten we weten vanaf welk niveau van antistoffen we beschermd zijn. Bedrijven die op dat moment nog bezig zijn met de ontwikkeling van vaccins weten dan beter hoeveel antilichamen het vaccin moet opwekken.”
Dossier vaccins
Corona maakte vaccins opnieuw razend actueel. Lees in ons vaccindossier hoe de coronavaccins getest worden en welke ethische dilemma's dat met zich meebrengt, maar ook hoe Gentse onderzoekers aan een heel nieuwe vaccintechnologie werken en hoe we het best omgaan met vaccintwijfelaars!
Lees ook
UGent-virologen leveren strijd tegen virussen in nieuw onderzoeksgebouw
Professor Xavier Saelens en zijn team werken elke dag aan nieuwe en verbeterde vaccins en geneesmiddelen tegen griep- en coronavirussen. Dat doen ze vanaf nu in een nieuw onderzoeksgebouw. “Ons uiteindelijke doel: zieke mensen helpen.”
Studenten springen bij in vaccinatiecentrum Flanders Expo
Voorlopig nog geen zicht op een massacantus, maar toch zijn er heel wat studentenverenigingen in de weer in Flanders Expo. Meer dan 300 studenten van 25 verschillende verenigingen helpen als vrijwilliger in het vaccinatiecentrum. Vier studenten vertellen hoe ze de vaccinatie van 1600 mensen per dag in goede banen helpen leiden.
Vier manieren om vaccintwijfel te counteren
De Motivatiebarometer van de UGent geeft aan dat twee op tien Belgen twijfelt over het coronavaccin. Wetenschapsfilosoof en onderzoeker aan de UGent Massimiliano Simons en moraalfilosoof Brecht Decoene, twee specialisten in complotdenken en antivaxers, geven mee hoe je die twijfel of zelfs tegenkanting kunt counteren.
Gebeurt vaccinatie straks via een pil in plaats van een spuit?
Waarom krijgen we vaccins zo goed als altijd via een prikje? Zou een pil niet veel makkelijker zijn? Zeker, maar een oraal vaccin creëren is allesbehalve eenvoudig. Het baanbrekende onderzoek van professor Eric Cox en professor Bert Devriendt (faculteit Diergeneeskunde) brengt daar misschien wel verandering in.
