Ieder jaar krijgen honderden studenten mee hoe ze kritisch moeten omgaan met bronnen. Het vak ‘Historische kritiek’ moet hen doen inzien dat je informatie op verschillende manieren kan interpreteren. Een denkwijze die in deze tijden misschien meer dan ooit relevant is? “Wat we nu meemaken met sociale media, zagen we in het verleden nog gebeuren”, zegt professor Marc Boone.
“We moeten altijd onze bronnen kritisch benaderen”, aldus professor Marc Boone (faculteit Letteren en Wijsbegeerte). “Nieuw is dat niet. Meer nog: voor historici is dat een eeuwenlange traditie.” Het is die traditie, de klassieke methodologie van historici, die hij uit de doeken doet tijdens zijn lessen historische kritiek. Een vast onderdeel in het lessenrooster van iets meer dan duizend eerstejaarsstudenten en vaak een van de zwaarste vakken voor die jonge groep.
De attitude van elke wetenschapper
“Dat het een vak is voor eerstejaars is niet toevallig”, benadrukt professor Margo De Koster. Zij geeft de lessen sinds kort aan studenten Criminologie. “Zo komen ze vanaf het begin van hun curriculum in aanraking met die kritische blik. We brengen ze bij dat je elk feit op verschillende manieren kan interpreteren, en dat is voor hen een echte eye-opener. Wij hebben het dan over historische feiten, maar eigenlijk is dat universeel toepasbaar.”
Marc Boone: “Klopt. Kijk, het vertrekt vanuit de aanpak van historici, die zich vragen stellen bij alle bronnen die ze onderzoeken. Zo proberen ze de geschiedenis te reconstrueren. Bij elke stap die je daarbij zet, moet je jezelf en je hypotheses in twijfel trekken. Maar eigenlijk is dat de attitude van elke wetenschapper uit alle disciplines. Als je onderzoek voert, moet je hypotheses toetsen en durven weerleggen.”
Tussen boekdrukkunst en dagbladpers
Met de massa informatie die er vandaag circuleert is die kritische blik misschien wel belangrijker dan ooit. Maar de proffen historische kritiek nuanceren het unieke karakter van deze tijden. De stormvloed aan informatie die de sociale media ons brengen, en de reactie daarop, is helemaal niet nieuw. Marc Boone: “De uitvinding van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw veroorzaakte een gelijkaardige golf. Mensen waren in paniek: plots konden boeken op grote schaal verspreid worden, waardoor iedereen toegang kreeg tot al die kennis.” Margo De Koster: “Tijdens de late negentiende eeuw zien we dat ook, door de opkomst van de dagbladpers. Grotere bevolkingslagen kregen toegang tot het nieuws. De oorlogspropaganda tijdens de Eerste Wereldoorlog maakt daar gretig gebruik van.”
Meer informatie voor nog meer mensen
Er is zelfs een naam voor dit soort informatiestromen. Marc Boone: “De invloed van de massamedia op de westerse cultuur noemen we de Gutenberg Galaxy, genoemd naar de Duitse drukker die de boekdrukkunst een wereldwijde versnelling gaf.” En nu zette de opkomst van de sociale media dus iets gelijkaardigs in gang. “Opnieuw heb je een groot versnellingsmoment. En opnieuw zie je hoe het mes aan twee kanten snijdt. Langs de ene kant genereert het heftige reacties, langs de andere kant krijgen veel meer mensen toegang tot informatie.”
Alleen, die informatie is niet altijd even correct. Marc Boone: “Facebook zou bewust mensen polariseren om het aantal clicks op te drijven. Hun hele verdienmodel is daarop gebaseerd. Dat is een gedroomde voedingsbodem voor fake news en complotdenken.” Margo De Koster ziet een bijkomend probleem: “Op Facebook krijgen de zogenoemde echokamers vrij spel. Mensen omringen zich met informatie en andere mensen die enkel bevestigen wat zij denken. Ze zijn kritisch tegenover iedereen behalve tegenover zichzelf.”
Oorlogspropaganda en sociale media
Dat er bewust valse informatie verspreid wordt, is van alle tijden. Denk maar aan die oorlogspropaganda tijdens de Eerste Wereldoorlog. Politici dikten oorlogsmisdaden stevig aan om zo meer soldaten aan te trekken. “Ze verspreidden toen onder andere gemanipuleerde beelden van afgehakte handen”, vertelt Marc Boone.
“Mijn studenten zijn dan verontwaardigd dat mensen die beelden geloofden. Maar we mogen daar niet op neerkijken. De processen van beïnvloeding op sociale media vandaag zijn zeer gelijkaardig. Wat mensen geloven van wat Trump de wereld instuurt, bijvoorbeeld. Zoals toen hij beweerde dat er wél veel volk was tijdens zijn inauguratie. Terwijl alle beelden dat duidelijk tegenspreken. We hebben ‘alternative facts’, legde zijn woordvoerder dat uit. Dat is hallucinant: dan negeer je gewoon de feiten.”
“Na die initiële versnelling en nieuwigheid kunnen we er trouwens van uitgaan dat mensen mediakritischer worden”, springt Margo De Koster bij. Dat bevestigt Marc Boone: “De eerste stap is al gezet, kijk maar naar de klokkenluider van Facebook (Frances Haugen, nvdr.). Misschien maakt dat ons kritischer voor alles wat we lezen op sociale media, of zorgt het voor strengere reguleringen rond die verdienmodellen waar Facebook en Google van leven.”
“Studenten zijn gelukkig al erg kritisch tegenover bronnen op sociale media, merk ik tijdens mijn lessen”, voegt Margo De Koster nog toe. “Al blijft het belangrijk om de beginselen van de klassieke historische kritiek bij te brengen. “En laat dat net de taak zijn van het onderwijs”, besluit Marc Boone.
Lees ook
Judith of niet? Deze UGent’ers gingen op zoek naar de eerste gravin van Vlaanderen
Het Verhaal van Vlaanderen wist het zeker: in de doos die net opgediept was uit het erfgoeddepot van de Stad Gent zaten de overblijfselen van de enige echte Judith, de oermoeder van de graven van Vlaanderen. Maar was dat wel zo?
Middeleeuwse vrouw aan de haard? Helemaal niet, weet deze podcast
Vrouwen kwamen er in de middeleeuwen niet aan te pas. Of dat is toch het algemene beeld dat velen daarover hebben. Hoog tijd om dat idee naar de vergeetput te verwijzen, vonden Julie, Els en Lisa.
Hoe een onbeduidende kaart plots een Vlaams Topstuk wordt
In zijn historisch onderzoek kwam archeoloog Jan Trachet vaak in contact met een kaart van de Brugse Vrije (1571) geschilderd door Pieter Pourbus. Hij merkte de accuraatheid van de kaart op en ging gedreven op zoek naar de geheimen van de kaart.
Bomen en granaten: een verhaal van veerkracht van de natuur
Wat als bomen konden praten? Zo nu en dan gebeurt het. Zo vertelt een 250-jarige eik uit het kasteelpark van Elverdinge nabij Ieper meer over de Eerste Wereldoorlog.
