Twijfels over de waarheid in het Gents Universiteitsmuseum

In een museum mag je de waarheid verwachten, toch? De expo ‘Wonderkamer van de WAARHEID’ in het Gents Universiteitsmuseum (GUM & Plantentuin) nodigt de bezoeker uit om kritisch na te denken over waarheid. Dat levert opmerkelijke kunstwerken, objecten én vooral breinbrekers op.

Een eerste breinbreker waar je op stuit bij het binnenwandelen, is de opgezette papegaai van de beroemde Franse auteur Gustave Flaubert. Het dier inspireerde hem bij het schrijven van de novelle ‘Un coeur simple’. Maar... nog drie andere musea claimen ook de papegaai in hun bezit te hebben. Het zet meteen de toon voor de expo. Je stapt binnen met de verwachting dat het museum je iets bijbrengt en geen onwaarheden vertelt. Maar het eerste wat je ziet, klopt misschien al niet.

Een papegaai als symbool

“De papegaai komt regelmatig terug in de expo en staat symbool voor de valkuil van ons denken”, legt prof. Marjan Doom uit, directeur en curator van het museum. Ze neemt ons mee op sleeptouw door de wonderkamer van het museum. "Ons brein is ontwikkeld om snel keuzes te maken, om ons dagelijkse leven te vergemakkelijken”, gaat ze verder. “Maar wanneer we doordachte keuzes moeten maken, kost dat meer moeite. De waarheid is zelden zwart-wit en dat is precies wat we hier willen laten zien."

Onmiddellijk valt op dat ook de inrichting van de expo, ontworpen door Roel Van Berckelaer, met dat concept speelt. Want wat op het eerste gezicht een klassieke academische sfeer lijkt, blijkt bij nader inzien een decor van karton. "Het voelt alsof je in een filmset rondloopt", aldus Marjan. Het decor misleidt de bezoeker subtiel, net zoals ons brein ons onbewust misleidt.

Wie vertelt de waarheid?

De expo is opgedeeld in vier thema’s die je al wandelend ontdekt. We houden halt aan het portret van Pieter Harting, een negentiende-eeuws professor uit Utrecht die claimde dat wetenschappers altijd de waarheid spreken. "Hij portretteert zichzelf omgeven met kennis, te midden van zijn onderzoeksobjecten en boeken” toont Marjan. Een eerste deel van de expo gaat dan ook over wie de waarheid vertelt of van wie we dat als maatschappij verwachten.

Om die reden stelt de expo de medische code uit 2009 tentoon, want daarin staat dat artsen de waarheid moeten vertellen aan hun patiënten. Maar de realiteit is complexer, vertelt Marjan: “De medische gedragscode onderging doorheen de jaren ingrijpende veranderingen. Eerst leerden artsen om harde feiten te verzwijgen. Zo hebben patiënten meer kans op genezing, dachten ze toen. Intussen is de codex alweer helemaal herzien: nu overleggen artsen en patiënten samen over welke waarheid op tafel mag komen.”

Twee gorilla’s, één skelet

Terwijl we de ‘waarheidsprekers’ achter ons laten, komen we terecht in het domein van de vertrouwde instituten. "We hebben het hier over universiteiten, musea en onderwijsinstellingen," legt Marjan uit. "Die vormen de bakens van waarheid in onze samenleving. Maar ook hun inzichten zijn veranderlijk en niet neutraal."

De papegaai van Flaubert nog indachtig, is er een tweede dier dat daarop inspeelt. Een levensecht gorillaskelet trekt onze aandacht. “Dit zijn eigenlijk twee gorilla’s”, verklapt Marjan. “De kop is van een ander dier dan het lichaam.” Dat blijkt zeer gangbaar te zijn in musea. Maar het begeleidende bordje zwijgt daarover in alle talen.

“Ook deze taxidermie klopt niet helemaal”, wijst Marjan naar een fazant die een nest met eieren verdedigt. “Het stelt een mannelijke fazant voor, omdat die een prachtig verenkleed heeft - aantrekkelijk voor een museum. Maar die dieren zijn niet monogaam, en de mannetjes houden zich niet bezig met eieren verdedigen.”

Met dat idee speelde kunstenaar Maarten Van den Eynde in zijn werk ‘Homo stupidus stupidus’. Hij maakte een eigen reconstructie van opgegraven mensenbotten, zonder rekening te houden met de menselijke anatomie. “Eigenlijk doen we hetzelfde met dinosaurussen. Wetenschappers maken fouten tijdens die reconstructies, maar in een museum stel je ze simpelweg niet in vraag”, aldus Marjan.

De waarheidsmachine

Een kunstcreatie met kranten over de gruwel van de Spaanse Burgeroorlog brengt ons bij het volgende deel. Historica Lore Colpaert vraagt zich met het werk af of we wel alles moeten reconstrueren? “Het is heel westers om te denken dat het helend is als je exact achterhaalt wat er is gebeurd. Maar niet alle culturen denken daar zo over. Soms is de waarheid traumatisch en biedt ze geen troost.”

Het raakt de kern van dit deel van de expo: de verschillende manieren waarop wetenschappers naar de waarheid zoeken. Marjan: “De samenleving wil wetenschappers graag zien als een soort waarheidsmachine: liefst zouden we willen dat zij objectieve waarheden achterhalen via instrumenten, experimenten en bevragingen.”

Maar wetenschappers trachten de waarheid zo dicht mogelijk te benaderen zonder te claimen dat ze deze hebben bereikt. Bovendien is de methodiek die ze daarvoor gebruiken niet in elke discipline dezelfde. Dat zorgt dan weer voor discussie onder wetenschappers onderling.

Kinderpsychologen hebben bijvoorbeeld een bijzonder relatie met het begrip waarheid. Hoe weten ze wat fantasie is en wat echt bij een gesprek met een kind? Eigenlijk speelt dat geen rol, want de psychologen streven er niet zozeer naar dé waarheid te horen, wel de waarheid van het kind. Hoe voelen zij de waarheid aan, hoe percipieert het kind de werkelijkheid? Dat is belangrijk om therapeutisch met dat kind te werken.

Vertroebeling van waarheid

Wie ‘waarheid’ zegt, zegt ook ‘onwaarheden’. Wat is écht en wat niet? Met dat idee speelt het laatste deel van de expo. Een zestiende-eeuwse penning toont hoe de Tijd, verbeeld als een oude man, de Waarheid optilt naar de hemel. Marjan: “Gevoelsmatig denken we dat tijd ons dichter brengt naar de waarheid. Maar dat is niet zo, integendeel: ons geheugen heeft zwarte gaten en die vullen we in met fictie. Hoe meer tijd, hoe meer fictie en non-fictie met elkaar worden verweven.”

Het gaat zelfs een stapje verder, vervolgt Marjan: “De Amerikaanse psycholoog Elizabeth Loftus toonde aan dat je mensen herinneringen kunt aanpraten. Dat bewees ze met haar ‘Shopping Mall Experiment’, waarbij ze proefpersonen de leugen vertelde dat ze als kind waren verloren gelopen in een shoppingcenter. Mensen namen het aan als echte ervaring én dikten het zelfs aan. Met haar experiment wilde Loftus politie en psychologen waarschuwen voor suggestieve vragen omdat die kunnen leiden tot valse getuigenissen.”