Waarom de dokter je soms liever geen antibiotica voorschrijft

Sinds de ontdekking van antibiotica is de levensverwachting van de mens er enorm op vooruitgegaan. Maar er dreigt een probleem, een crisis zelfs. Hoe komt dat en wat kunnen we er aan doen? We vroegen uitleg aan professoren Yves Briers van de faculteit Bio-ingenieurswetenschappen en Tom Coenye van de faculteit Farmaceutische wetenschappen.

Waarom zijn antibiotica zo belangrijk?

Yves: “We kunnen ons een leven zonder antibiotica niet meer voorstellen. Voor de uitvinding van de penicilline in 1928 waren bacteriële infecties een van de belangrijkste doodsoorzaken. Dat is nu helemaal anders. De beschikbaarheid van antibiotica is een van de belangrijkste drijfveren geweest van de sterk toegenomen levensverwachting: wereldwijd ging die van nog geen vijftig jaar in 1928 tot meer dan zeventig jaar nu.”

Zonder antibiotica kunnen we opnieuw sterven aan een ‘eenvoudige’ longontsteking. Maar er is meer. Tom: “Routine-ingrepen als het steken van een kunstknie of kunstheup, of een keizersnede worden voor sommige mensen een probleem. Ik denk dan aan wie wat ouder is of drager is van resistente bacteriën. Hetzelfde geldt voor alle behandelingen waarbij we het immuunsysteem onderdrukken, zoals bijvoorbeeld chemotherapie.”

Waarom werken antibiotica niet meer?

Steeds meer bacteriën zijn bestand tegen meerdere, of zelfs alle bekende antibiotica. Die resistentie ontstaat bij contact met antibiotica. Hoe vaker een antibioticum gebruikt wordt, hoe vaker het zal voorkomen dat de dosis net wat te klein is om alle bacteriën te doden. Bacteriën die door een toevallige mutatie beter met het antibioticum om kunnen, krijgen in zo’n situatie een gigantisch voordeel en planten zich op dat moment als enige voort. Hoe vaker bacteriën met een antibioticum in contact komen, hoe groter de kans dat resistente bacteriën ‘uitgeselecteerd’ worden en beter gedijen dan hun niet-resistente soortgenoten. “Daar is het eind vorige eeuw misgelopen”, aldus Yves. “Er werden veel te veel antibiotica gebruikt, zowel in de menselijke geneeskunde als in de veeteelt.”

Daarnaast zijn er ook te weinig verschillende soorten antibiotica. Yves: “We zitten in een perfect storm: aan de ene kant is er de resistentieproblematiek, aan de andere kant is er sinds 1990 geen enkele nieuwe antibioticaklasse meer op de markt gekomen.” Hoe dat komt? Enerzijds omdat het laaghangend fruit geplukt was, anderzijds omdat antibiotica een minder aantrekkelijke investering zijn voor de farmaceutische sector.

Yves: “Een antibioticum ontwikkelen kost zo’n miljard dollar, terwijl de gemiddelde opbrengst uit de verkoop onvoldoende is om deze investeringen terug te verdienen: de prijzen zijn relatief laag, ze worden slechts gedurende korte tijd door patiënten gebruikt, en bovendien worden artsen aangespoord om spaarzaam met nieuwe antibiotica om te springen. Andere geneesmiddelen zijn gewoon veel winstgevender.”

Moeten we bang zijn van een tijdperk zonder antibiotica?

Resistente bacteriën maken almaar meer slachtoffers. In 2019 telde de wereld al 1,27 miljoen doden die direct gelinkt konden worden aan antibioticaresistente bacteriën. “Als we geen verdere actie ondernemen dreigt dat getal tegen 2050 op te lopen tot 10 miljoen doden per jaar”, zegt Yves. “We zijn op weg naar een wereld waarin evenveel mensen sterven door gebrek aan antibiotica als aan kanker.”

Tom: “Angst is een slechte raadgever, maar we moeten ons wel bewust zijn van de ernst van de situatie. Ik heb gelukkig wel de indruk dat onze overheden het probleem erkennen en goede maatregelen nemen.”

Hoe lossen we het probleem op?

Eerst en vooral moeten we zorgen dat het probleem niet erger wordt. Het antibioticagebruik moet verder omlaag, én oordeelkundiger. Tom: “In ons land daalde het antibioticagebruik in de humane geneeskunde het laatste decennium met 15%. In de veeteelt was dat zelfs 58% - daar zitten we zeker op de goede weg.”

Daarnaast moet het aantrekkelijker worden om nieuwe antibiotica te ontwikkelen, en moeten we ervoor zorgen dat nieuwe producten snel kunnen worden ingezet. Op al die vlakken worden volop initiatieven genomen.

Wat kan ik zelf doen om te helpen?

Tom: “Het belangrijkste wat je als gewone burger kan doen is het correct gebruiken van antibiotica. Dat wil zeggen dat je je antibioticum inneemt op de manier zoals voorgeschreven en dus niet korter of langer, en dat je eventuele overschotten terugbrengt naar de apotheek.”

Respecteer ook de beslissingen van de arts en dring niet aan op antibiotica als de arts die niet nodig vindt. Tom: “De meeste mensen weten intussen dat antibiotica geen enkele zin hebben bij virale infecties, maar zelfs bij bacteriële infecties zijn ze niet altijd per se nodig. Neem bijvoorbeeld een keelontsteking. De richtlijn daarbij is ‘geen antibiotica’. Enerzijds omdat de kans groot is dat het om een virale infectie gaat, en anderzijds omdat het – zelfs als het om een bacteriële infectie gaat – meestal vanzelf overgaat door tussenkomst van je eigen immuunsysteem.”

Zijn dergelijke inspanningen geen druppel op een hete plaat? “Zeker niet”, zegt Tom. “Het is wel degelijk mogelijk het verschil te maken. Hoewel resistente bacteriën zich snel over de wereld kunnen verspreiden, is er toch een belangrijke rol weggelegd voor lokale verspreiding, en zien we toch grote verschillen tussen landen. Daar waar ze minder met antibiotica in contact komen worden bacteriën minder snel resistent.”

Hoe komen we aan nieuwe antibiotica?

Tom: “Verschillende groepen zoeken momenteel op nieuwe plaatsen naar antibiotica. De meeste antibiotica werden indertijd geïsoleerd uit schimmels en bodembacteriën, nu zoekt men ook in planten of in mariene organismen.”

Ook radicaal andere pistes worden onderzocht. Yves: “Bacteriofagen, letterlijk ‘bacterie-eters’, zijn virussen die parasiteren op bacteriën. Ze vallen heel specifiek een bepaalde bacteriesoort aan. Mensen hebben er dus geen last van. Met die fagen wordt de laatste jaren volop geëxperimenteerd. Je kan ze in hun geheel inzetten, maar wij focussen op de kleine schaartjes waarmee ze bacteriën van binnenuit kapot knippen.”

Om ervoor te zorgen dat ook de farmaceutische sector mee wil in deze innovatieve, en dus risicovolle benaderingen, is het ook nodig dat overheden voor de juiste stimulans zorgen. Yves: “Een interessant systeem is bijvoorbeeld dat van de market entry rewards. Daarbij verzekert de overheid een farmaceutisch bedrijf dat een nieuw antibioticum op de markt brengt van een vast inkomen. Dat zorgt ervoor dat de noodzaak om veel te verkopen wegvalt en dat de ontwikkelkosten kunnen worden terugverdiend.”

Tom Coenye is verbonden aan de faculteit Farmaceutische wetenschappen, waar hij het Laboratory of Pharmaceutical Microbiology leidt. Zijn expertise gaat van biofilms tot de microbiologie achter acné. In 2012 werd hij door studenten gekroond tot de Wijste Prof van de UGent.

Yves Briers (faculteit Bio-ingenieurswetenschappen) coördineert in zijn Laboratory of Applied Biotechnology (L.A.B.) onderzoek naar lysines en bacteriofagen, maar ook naar cellulosomen. Samen met zijn collega’s doet hij er aan protein engineering, het aanpassen en optimaliseren van eiwitten, als ware het Legoblokjes. Als het even geen wetenschap is, probeert hij vele kilometers te malen: mens sana in corpore sano.