Al 10.000 doden in België, wereldwijd zelfs 1 miljoen. En toch zijn er nog coronasceptici. Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry grijpt de pandemie aan om het belang van kritisch denken aan te tonen in zijn openingscollege voor de leerstoel Etienne Vermeersch. En hoe wetenschap een wapen is in dat kritisch denken.
In de huidige ‘coronacontext’ is het soms moeilijk om nog te weten wat de wetenschappelijke consensus is. “Ik wil de coronapandemie gebruiken om een aantal algemene punten over kritisch denken aan te tonen. Het is gemakkelijk om dingen in vraag te stellen. Er zijn bijvoorbeeld klimaatontkenners die van zichzelf denken dat ze kritischer zijn dan anderen. Maar alles in vraag stellen, is niet kritisch denken”, zegt Boudry. Hij trekt de redenering door: “Het extreme uiteinde is de filosofische strekking van het radicaal scepticisme. Als je dat volgt, is betrouwbare kennis onmogelijk.”
Zwart-wit
Is dat niet net het grote probleem in deze pandemie: de perceptie van een gebrek aan betrouwbare kennis? Vaak gevoed door wetenschappers die niet op één lijn lijken te zitten. “Toch niet. Dat wetenschappers elkaar tegenspreken, is geen probleem. Integendeel, het helpt de wetenschap vooruit, ideeën moeten botsen. Maar het is nooit zwart-wit. Over de kern zijn ze het eens, de discussies gaan over deelaspecten.” Hij haalt het voorbeeld van de evolutietheorie aan: “99,9 procent van de biologen is het daarover eens. Maar er is bijvoorbeeld wel nog discussie over hoe soorten gedefinieerd worden, of op welke niveau selectie inwerkt.” Kern versus deelaspect dus.
Denkfouten
Boudry ziet in corona een mooi voorbeeld van hoe wetenschap evolueert. “In het begin waren er weinig data over dat nieuwe virus. De eerste schattingen over de mortaliteit liepen ook fel uiteen. In februari was het verdedigbaar om te zeggen dat het leek op een stevige griep. Maar gaandeweg is die diversiteit in opinies bij virologen versmald en ontstaat er consensus, gebaseerd op onderzoeksresultaten. Dat is wat goede wetenschap inhoudt: de kern van consensus wordt steeds breder, terwijl de marge met discussiepunten, steeds smaller wordt.”
Tot zijn eigen verbazing heerst er vandaag toch nog steeds veel scepticisme rond de impact van het virus. “Al 10.000 doden, dan zou je denken dat iedereen beseft hoe gevaarlijk corona is. En toch zijn er mensen die de vraag stellen: waar is die tweede golf? Tuurlijk is die veel minder zwaar, want we hebben allerlei maatregelen genomen.” Het is wat men noemt de preventieparadox: als strenge maatregelen werken, is het makkelijk om achteraf te zeggen dat het paniek voor niets was. Het is een van de denkfouten die Boudry tijdens het openingscollege wil meegeven en hoe je die kan counteren met het tegenfeitelijk redeneren. “Wat zou er gebeurd zijn mochten we geen maatregelen genomen hebben? Dat is een heel belangrijke vorm van kritisch denken.”
Vertrouwen
In een college voor wetenschappers in spe wil Boudry vooral ook graag doorgaan op het belang van wetenschap. Hij noemt het zelf “de beste (of minst slechte) van alle menselijke kennisvormen”. En ook: “Ik hoop dat mensen door deze pandemie meer dan ooit beseffen dat het aanpakken van zulke problemen enkel kan door te vertrouwen in het proces van wetenschap. Kritisch denken is voor een deel ook vertrouwen stellen in wetenschap.”
Hij haalt het woord “vertrouwen” vaak aan. Vertrouwen in wetenschap, maar ook tussen wetenschappers onderling. Zeker in de huidige context. Wat eerst een zaak van enkele virologen leek, is nu uitgebreid naar genetica, economie en zelfs psychologie. “Als wetenschapper moet je er eigenlijk vanuit gaan dat je enkel binnen je eigen vakgebied kenner bent, en voor de rest een totale leek. Dat betekent dat je moet vertrouwen op kennis van andere wetenschappers. Het gaat er eigenlijk om dat je de perfecte balans vindt tussen twijfel en vertrouwen. In je eigen vakgebied moet je alles proberen afschieten en in vraag stellen, tot er een consensus is. Dan moet je je erbij neerleggen. En ondertussen vertrouwen op de kennis buiten je vakgebied.”
De geest van Vermeersch
Hij verwijst naar Etienne Vermeersch, een van de meest kritische denkers van de afgelopen decennia. Hij deinsde er niet voor terug om een controversiële stelling in te nemen. “Maar hij ging bij mijn weten nooit radicaal in tegen de wetenschappelijke consensus binnen een vakgebied. Hij onderbouwde alles rationeel”, aldus Boudry. Het openingscollege kadert dan ook in de leerstoel Etienne Vermeersch, die er kwam om, in de geest van Vermeersch, studenten dezelfde kritische houding mee te geven. Om ze te laten durven denken.
Herbekijk het openingscollege van de leerstoel Etienne Vermeersch
Wil je meer te weten komen over kritisch denken? Herbekijk het openingscollege van Maarten Boudry.
Lees ook
Vijf wetenschappelijke podcasts om te bingen
Ben je een podcastliefhebber op zoek naar nieuw luistermateriaal? Duik in ons (niet-exhaustief) lijstje van interessante podcasts gemaakt door UGent'ers.
Podcast Verboden terrein: Griet Vermassen
Verboden Terrein is een podcast over gevaarlijke ideeën in de wetenschap. In deze reeks gaat wetenschapsfilosoof Maarten Boudry op zoek naar wetenschappelijk ideeën die op maatschappelijke weerstand en verzet botsen, telkens in gesprek met een centrale gast.
Maarten Boudry focust op complotdenken in openingscollege
Complottheorieën tieren welig op het internet, en zijn niet altijd onschuldig. In zijn tweede openingscollege als houder van de leerstoel ‘Etienne Vermeersch’ gaat wetenschapsfilosoof Maarten Boudry dieper in op de valkuilen van complotdenken.
Participatief onderzoek verbindt de onderzoeker met de maatschappij
Wetenschappelijk onderzoek biedt vaak antwoorden op maatschappelijke uitdagingen. Maar betrekt het die maatschappij wel altijd voldoende?
