Op wandel tussen vulva’s en penissen

Wist je dat leeuwen een klein pietje hebben? En dat wetenschappers het nog altijd niet eens zijn over de anatomie van de clitoris? Dat, en nog veel meer, ontdek je in de expo ‘Phallus. Norm & Vorm’ in het GUM (Gents Universiteitsmuseum). Samen met twee wetenschappers trekken we doorheen de tentoonstelling die vastgeroeste normen durft loswrikken.

Het lijkt wel alsof de hele expo rond hem draait: de man in papier-maché. Het anatomische model van de negentiende-eeuwse Franse arts Louis Auzoux pronkt in het midden van de ruimte. Overal waar je staat, volgt hij je. Een beetje zoals de Mona Lisa. Of toch niet helemaal: nooit kijkt hij je rechtstreeks aan, want zijn blik is naar beneden gericht. Kijkt hij, misschien zelfgenoegzaam of eerder beschaamd, naar zijn erecte penis? Straalt hij mannelijkheid uit, of stelt hij die net in vraag?

Een bron van ergernis

Lyvia Diser, wetenschapsgeschiedkundige en onderzoeker bij het GUM, vindt het beeld alvast fascinerend. “Hij stelt de verschillende thema’s die in de expo aan bod komen in vraag, of bevestigt ze net.”

Hij doet je met andere woorden twijfelen. En laat net dat het opzet zijn van de tentoonstelling. Lyvia: “Het woord ‘fallus’ roept onmiddellijk heel wat associaties op. Het is een symbool van macht, maar ook een bron van ergernis. Toen we voor het eerst over het onderwerp van de expo vertelden, hoorden we mensen vaak zeggen: ‘moet dat nu weer over penissen gaan’. Het is die frictie die we hier oproepen.”

Doorheen vijf thema’s brengt de expo andere perspectieven over die associaties. “Ze ‘krabben’ als het ware aan de idee-fixen van het publiek”, legt Lyvia uit. “Kijk naar wat hier allemaal staat en besef hoe divers de copulatieorganen in de dierenwereld zijn.”

Krulpenissen en bloemen

Ze heeft een punt: het eerste deel van de tentoonstelling toont zoveel verschillende vormen van mannelijke geslachtsorganen dat het meteen ook de mensenpenis in perspectief zet. Wist je bijvoorbeeld dat de penis van een varken net zo krult als zijn staart? Of dat een leeuwenpenis opvallend klein is? Lyvia: “Daar kunnen mensen moeilijk bij, merken we. Ze verwachten een grote penis, omdat ze dat associëren met de stoere mannelijkheid die een leeuw uitstraalt. Het zegt ook iets over hoe we de grootte van een penis associëren met viriliteit.”

Maar de grootste aandachtstrekker hier is het kunstwerk ‘It is not size that matters, it is shape’ van kunstenares Maria Fernanda Gardoso. Het zijn wetenschappelijk accurate sculpturen van de mannelijke genitaliën van een hooiwagen, maar dan op mensenmaat. “Fascinerend, hé? Het lijken wel bloemen”, merkt Lyvia op. “Tegelijkertijd stelt het de vooringenomenheid van de mens in vraag, én het feit dat zijn eigen penis centraal staat in het dierenrijk.”

Tussen vulva en penis

Terwijl we het dierenrijk achterlaten, maken we kennis met de medische ‘kermiscollecties’: een reeks beelden van verschillende ‘vormen’ van geslachtsdelen. Een aantal van die beelden waren oorspronkelijk bedoeld als medisch materiaal, maar allemaal waren ze te zien op kermissen. “Hier vragen we ons af: maakt de fallus de man? De collectie toont aan dat het menselijke geslachtsorgaan eigenlijk een spectrum is: tussen de vulva en de penis zie je heel wat varianten. Vandaag noemen we dat variaties, vroeger waren dat afwijkingen. Mensen vergaapten zich aan deze beelden op de kermis”, vertelt Lyvia.

“In dit deel kan je trouwens ook meedoen aan een prototype van een wetenschappelijke test over je seksuele identiteit” vervolgt ze. “We hebben al wat opmerkingen gekregen over het feit dat de vragen cisnormatief zijn (cisnormativiteit is de aanname dat iedereen cisgender is: iemand van wie de genderidentiteit overeenkomt met het gender toegekend bij de geboorte, meestal op basis van het geslacht, nvdr.). Dat is zo, en het toont inderdaad aan hoe de wetenschap vandaag nog in binaire kaders vastzit. De onderzoekers van de test zullen proberen om op basis van de antwoorden en diepte-interviews met bezoekers hun test te verfijnen.”

“We moeten wetenschappelijk onderzoek altijd in zijn context plaatsen”, voegt klinisch psycholoog professor Stijn Vanheule, die meewerkte aan de tentoonstelling, toe. “Een goede wetenschapper streeft niet per se de absolute waarheid na, maar beseft dat het antwoord op een vraag ook tijdsgebonden is.”

Wat is een normale lengte?

Dat wetenschappelijk onderzoek deels subjectief is, belicht ook het derde thema. Lyvia: “Wat is de maatstaf van de fallus?” In een vitrinekast tonen twee kaarten de penislengte van de wereldbevolking. Wat opvalt, is dat de gegevens helemaal niet overeenkomen. “Penissen meten is subjectief. Er zijn niet echt geijkte meetmethodes. Ook de context speelt een rol: de omgevingstemperatuur, bijvoorbeeld.”

Lachend voegt ze eraan toe: “We hebben heel veel gegevens over penislengtes. Je zou bijna denken dat wetenschappers niets anders doen.” Maar waarom doen ze dat? Om de norm te bepalen? En wat is dan normaal? Bepaalt de wetenschapper dit of de maatschappij?

“Culturele standaarden spelen hier een grote rol”, pikt Stijn in. “Het is met die culturele maatstaven dat wij, psychologen, de fallus benaderen. Pornografie heeft momenteel bijvoorbeeld een grote invloed op wat wij seksueel normaal vinden.” Lyvia vult aan: “Dat ook die culturele norm fallocentrisch is, merk je aan ons woordgebruik. Beuken, naaien, wippen, ontmaagden: dat zijn allemaal bewegingen die de penis maakt. Ook wetenschappelijk onderzoek ging er lang van uit dat de penis de hoofdrol speelt tijdens seks. ‘Als de penis niet werkt, is er geen genot’, was het idee.”

Onwetendheid over de clitoris

Heel lang is dan ook enkel onderzoek gevoerd naar de penis. Lyvia: “De anatomie van een penis kent geen geheimen. In tegenstelling tot die van een clitoris: nog altijd is er een discussie over haar anatomische vorm en over haar werking.”

De clitorissen die je uitgestald ziet op de tentoonstelling, konden inderdaad bijna niet meer verschillen van elkaar. “Hier zie je afgietsels van drie verschillende vrouwenclitorissen”, toont Lyvia. “Zie je hoe groot ze zijn? De structuur is heel complex, en zit vooral inwendig.”

Dat de clitoris veel meer is dan een bolletje, ontdekte de Australische gynaecologe Helen O’Connell, en dat pas in 2005. “Nu nog zal je het in handboeken anders zien staan. Maar dat heeft natuurlijk wel zijn implicaties, bijvoorbeeld bij een knip tijdens bevallingen.”

Genot is niet enkel seksueel

“Hier zie je dat de clitoris eigenlijk op een fallus lijkt”, toont Lyvia. “Tijdens de embryonale fase hebben we allemaal een primordiale fallus.”

Als elke mens ooit een fallus had, wat is de fallus dan nog? Is alles fallus? En: waarom zien we overal een fallus in? “Kijk eens naar die penissen die daar staan” wijst Stijn. “Precies de skyline van New York, toch?” Hij heeft gelijk: de erecte penissen hebben exact de vorm van de hoge gebouwen die het stadsbeeld van New York typeren.

“Die hoge torens zijn een fallussymbool”, vervolgt Stijn. “Dat betekent dat ze een symbool van genot voorstellen. In onze cultuur zijn ze een teken van macht: wij verbinden macht aan genot.”

Genot is dus niet enkel een seksuele ervaring. Stijn: “Wat brengt bevrediging? Hoe we dat invullen, is sterk cultureel bepaald.” Hij wijst naar een touchscreen in een hoek van de expo, waar je kan deelnemen aan een onderzoek van de vakgroep Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie. “Hier zie je hoe we dat onderzocht hebben bij jongeren: wat is voor hen de ultieme bevrediging? Hoe belangrijk is succes en fysieke aantrekkelijkheid voor hen, bijvoorbeeld? Via een interactief scherm kan je een deel van die vragen ook zelf beantwoorden, en er even voor jezelf bij stilstaan.”