Met de doop van het nieuwe ultramoderne onderzoeksschip Belgica vorige maand, breekt een nieuw tijdperk aan voor de mariene wetenschappen in ons land. Als derde Belgica op rij, betekent het tegelijk ook de voortzetting van een lange traditie. Zeker aan de UGent is de koers van de mariene wetenschappen al jarenlang, ja zelfs al meer dan een eeuw, nauw verweven met die van de onderzoeksschepen.
De UGent telt van alle Belgische universiteiten het grootste aantal mariene onderzoekers. Dat Gent het dichtste bij de zee ligt zal daar niet vreemd aan zijn, maar er waren ook belangrijke pioniers, zoals bioloog Lucien De Coninck (1909-1988). Zijn aandacht en pleidooi voor marien onderzoek zorgde ervoor dat de universiteit in het onderzoeksdomein investeerde. Indirect leidde dat er dan weer toe dat er geld werd vrijgemaakt voor de bouw van een modern onderzoeksschip dat in 1984 voor het eerst uitvoer.
Lange UGent-traditie in marien onderzoek
Het schip kreeg de naam ‘Belgica’, een naam die als erfenis gezien mag worden uit een verder verleden. De ‘eerste’ Belgica was namelijk het schip waarmee de legendarische Adrien de Gerlache eind 19e eeuw zijn Zuidpoolexpeditie deed. Ook hier stond een UGent’er mee aan het roer: mineraloog en oceanograaf Alphonse Renard (1842-1903) was een van de stuwende krachten achter de expeditie. Bovendien “mag hij ook als grondlegger van de moderne oceanografie gezien worden”, schetst professor mariene geologie David Van Rooij zijn rol.
Om het in perspectief te plaatsen: Renard werkte in 1870 al mee aan de eerste grote oceanografische expeditie. Het toont de lange traditie van de UGent in marien onderzoek. Ondertussen heeft de wetenschap vertakkingen doorheen heel de universiteit. David Van Rooij: “Aan de UGent hebben we mariene wetenschappers in zo goed als alle faculteiten, al spannen biologen en geologen de kroon. Maar ook in onze rechtenfaculteit hebben we collega’s – die maritiem recht bestuderen – net als bij de scheikundigen.”
Hij krijgt bijval van Ann Vanreusel, professor mariene biologie, die net aan haar doctoraat startte op het moment dat de gepensioneerde Belgica in gebruik werd genomen: “Om beter samen te werken, richtte onze universiteit tien jaar geleden Marine@UGent op, waarin de wetenschappelijke expertise van ruim 70 onderzoeksgroepen verzameld is.”
De nieuwe Belgica
Heel wat van die UGent-onderzoekers zijn ondertussen al volop bezig met het plannen van expedities met de nieuwe Belgica. De scheepstijd van de tweede Belgica werd vooral ingenomen door de UGent en de kans is groot dat dat bij de derde generatie opnieuw zo zal zijn. David voer afgelopen zomer al met het schip naar de Gollum-kanalen ten zuidwesten van Ierland om er sedimentverplaatsingen te onderzoeken. Ann plant volgend jaar een expeditie naar Groenland.
“Elke mariene wetenschapper die iets wil ondernemen, kan niet zonder zo’n onderzoeksschip”, vertelt David. “De Belgica is groot, stabiel en kan veel mensen en apparatuur herbergen. Voor mij is dat belangrijk, omdat ik voor mijn onderzoek zeer graag met collega-wetenschappers uit andere disciplines werk.”
Groot is de Belgica 3.0 alleszins: 71,4 meter lang, 16,8 meter breed en vier keer groter dan zijn voorganger. Het ultramoderne oceanografisch onderzoeksschip is eigendom van de overheidsinstelling Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en staat ter beschikking van wetenschappelijke instellingen.
Oceanen even belangrijk als bossen
Het feit dat de UGent zo hard inzet op het gebruik van de Belgica - en ruimer op marien onderzoek - heeft te maken met het grote maatschappelijk belang van de mariene wetenschappen.
Want Ann en David zijn het eens: het belang van de zee voor ons doen en laten valt niet te onderschatten. “Ons klimaat wordt bepaald door de interactie tussen atmosfeer en oceanen. Zo is het bij ons warmer dan in Canada, terwijl we toch op dezelfde breedtegraad liggen. De golfstroom is verantwoordelijk voor het verschil. Niet alleen het klimaat is van de oceanen afhankelijk, ook onze zuurstofvoorziening. Vijftig procent van alle zuurstof wordt geproduceerd in de oceanen, door het fytoplankton. Oceanen zijn voor de productie van zuurstof dus minstens even belangrijk als bossen”, verduidelijkt Ann.
“Wij onderzoeken onder andere het leven op de oceaanbodem, dat leeft van het fytoplankton dat naar de bodem gezonken is. Met ons onderzoek stellen wij dus vast hoe het met de voedselvoorraad van onze vissen staat, maar leren we ook bij over het vermogen van de zee om broeikasgas CO2 te absorberen. De nieuwe Belgica heeft kranen en katrollen die tot minstens 5.000 meter diep geraken, terwijl dat bij de oude ‘maar’ 1.500 meter was. Er komen ook nog onderwaterdrones. Dat wordt een wereld van verschil.”
Logboek van klimaatveranderingen
“De oceanen nemen een groot oppervlak van onze planeet in en zijn van levensbelang voor ons overleven”, vult David aan. “Toch blijven ze mysterieus. We kennen ze minder goed dan de topografie van de continenten.”
Nochtans ligt er in de oceanen heel wat informatie die voor het begrip van zowel het verleden als de toekomst belangrijk kan zijn. David: “Het team van collega Marc De Batist voer onlangs al – nog voor de doop – met de nieuwe Belgica naar de Atlantische Oceaan ten zuiden van Portugal. Ze zochten er sporen van de eerste gedocumenteerde grote tsunami in Europa, die in 1755 Lissabon vernielde. Ze vonden een laag terug die het mogelijk maakt om te reconstrueren hoe immens die tsunami geweest moet zijn. De oceaan onthoudt via de achtergebleven sedimenten of het in een welbepaald tijdsgewricht warm of koud was, en wat voor stromingen er toen waren. De zee is voor ons, mariene geologen, een enorm logboek dat ons helpt klimaatveranderingen of natuurrampen te ontcijferen.”
Verzuring & windmolenparken
Het marien onderzoek aan de UGent omvat een veelheid aan verschillende invalshoeken. De relatie tussen windmolenparken en het ecosysteem, de blauwe economie en blauwe biotechnologie, het gebruik van golfenergie, kustbescherming, duurzame visteelt, …
Heel wat van de lopende en komende mariene projecten van de UGent gebruiken de Belgica om de impact van de klimaatverandering te onderzoeken. Ann: “Ik zag de impact van de klimaatverandering op het leven in zee de voorbije veertig jaar alleen maar toenemen. Omdat onze oceanen steeds meer CO2 moeten opnemen, verzuren ze. Als je waterkoker verkalkt, giet je er azijn in omdat een zuur kalk oplost. Schelpen en koralen zijn opgebouwd uit kalk. De verzuring van de oceanen lost ze niet op, maar heeft wel een effect op hun metabolisme. Veel meer dan ooit moeten zij nu energie investeren in de opbouw van hun kalkskelet.”
Maar niet enkel de impact van klimaatverandering wordt onder de loep genomen. Ann en haar collega’s deden bijvoorbeeld heel wat onderzoek naar de ecosystemen in de Noordzee. Op het Belgisch continentaal plat is er heel veel activiteit: van maritiem transport en visserij tot zandwinning en windmolenparken. Maar er zijn ook beschermde natuurgebieden. Ann: “Om al die activiteiten zo duurzaam mogelijk te kunnen organiseren moeten we hun impact kennen. Neem zo’n windmolenpark: plots staan er grote pylonen in het midden van de zee, op een plek waar niet langer gevist mag worden. Op die pylonen groeit nieuwe fauna, waardoor windmolenparken uitgroeien tot schuil- en voedingsplaats voor vissen. Ook de bodem rond de windmolens verandert, omdat de stromingspatronen anders worden.”
Mariene voetafdruk over de hele wereld
Toch stipt Ann nog een ander element aan als ze terug- en vooruitkijkt naar het maritiem onderzoek aan de UGent. “Dat we generaties mariene wetenschappers van over de hele wereld mochten opleiden. Toen ik in 2000 mijn carrière als UGent-professor startte, kreeg ik de vraag van wijlen Jean-Pierre Henriet, marien geoloog, en Magda Vincx, marien bioloog: ‘Waarom richt je geen interdisciplinaire masteropleiding mariene wetenschappen op?’ Vandaag is die uitgegroeid tot een interuniversitaire opleiding, met jaarlijks studenten van minstens twintig nationaliteiten. Op elke meeting of conferentie in binnen- of buitenland kom ik nu oud-studenten tegen. Ik vind het fantastisch om te zien hoe we er zo in geslaagd zijn om vanuit de UGent onze mariene voetafdruk over de hele wereld te zetten.”
Professor Ann Vanreusel (1962) is hoofd van de onderzoeksgroep Mariene Biologie (vakgroep Biologie). “Na al die jaren word ik nog altijd zeeziek. Een storm is telkens weer wennen. Maar het is heel fijn om met een multidisciplinair team samen te leven op een boot. We zijn dan allemaal gefocust op ons werk en worden niet afgeleid. Aan boord van een onderzoeksschip maak ik vrienden voor het leven. Als ik iemand tegenkom waarmee ik tien jaar geleden op een schip zat, is er meteen die klik.”
Professor David Van Rooij (1976), onderzoeker en hoofddocent Mariene Geologie en Geofysica (vakgroep Geologie). “Op de oude Belgica voelde ik me altijd ‘thuis’; dat zal op de nieuwe niet anders zijn. Officieren van de marine verzorgen de navigatie van het schip. Ze hebben veel ervaring met sonars en denken met ons mee. Dat is zalig. Het schip beschikt ook over een uitstekende kok. Gelukkig heeft de nieuwe Belgica een turnzaal met crosstrainer om alle extra calorieën er weer af te sporten.”
Lees ook
Waarom is het zo moeilijk om een aardbeving te voorspellen?
Aardbevingen hebben een verwoestende kracht. Stel je eens voor hoeveel schade en menselijk leed je zou kunnen vermijden als je zo'n aardbeving zou kunnen voorspellen. Dat is precies wat geoloog Katleen Wils onderzoekt. Of dat haalbaar is en hoe ze dat dan zou doen, ontdek je in dit filmpje.
Professor Veerle Cnudde laat geen steen onomgekeerd
Op de smartphone van professor Veerle Cnudde staan heel wat foto’s van oude, verweerde stenen. Vooral van natuursteen, gebruikt bij de constructie van oude gebouwen, zoals het Gravensteen. Met haar onderzoek wil ze de stenen – en dus ook de gebouwen – beter beschermen. Want “als je het gewoon zo laat, blijft er op termijn niet veel meer van over.”
Wetenschap: een zaak van onderzoekers én communicatoren
Wat is de rol van communicatie in wetenschappelijk onderzoek? Essentieel, volgens professor Iain Stewart. Geoloog, maar vooral ook wetenschapscommunicator met onder andere talloze reeksen voor de BBC op de teller. “Het is meer dan informeren. Ik wil mensen ook raken.”
Hoe vind je een gecrasht vliegtuig in de oceaan?
Het vinden van een neergestort vliegtuig in de oceaan is een huzarenwerk. Slechts een klein deel van de oceaanbodem is in kaart gebracht. Hoe beginnen wetenschappers hier aan? Marien geoloog David Van Rooij neemt je mee op speurtocht met sonartechnologie.
