De vooruitblik: wat brengt 2023 voor Europa?

“De oorlog in Oekraïne heeft een ongeziene eensgezindheid in Europa gebracht. Een eensgezindheid die ik zie standhouden. Al blijft migratie ook dit jaar de grote splijtzwam”, weet professor Europese politiek Hendrik Vos. En hij ziet een groeiend besef rond militaire samenwerking.

Migratie staat al weken hoog op de Belgische agenda, maar algemeen in Europa blijft het opvallend hoe uiteenlopend de standpunten zijn. Brengt komend jaar beterschap?

Hendrik Vos: “We lossen het migratieprobleem niet op door rond het Europese continent een muur van twee meter te bouwen. Mensen op de vlucht vinden dan wel een ladder van drie meter hoog. We moeten sowieso leren op een veel minder verkrampte manier met migratie om te gaan. Want de gevolgen van de klimaatverandering zullen nog meer mensen op de vlucht drijven. In Europa wordt er veel gesakkerd en geklaagd dat niets marcheert. Maar in vergelijking met de rest van de wereld zijn we een oase van rust. Nergens anders vind je zoveel stabiliteit en welvaart. Daarom ook proberen zoveel mensen die voor ellende en miserie op de loop zijn, Europa binnen te geraken. Hoe zorgen we ervoor dat de lidstaten van de EU hier op een menselijke manier mee omgaan? Die discussie moet in de Europese instellingen gevoerd worden en zal ook in 2023 de agenda beheersen.”

Ondanks de rust en stabiliteit in Europa woedt er op dit moment een oorlog.

“Ik hoor studenten soms zeggen: ‘Met die oorlog in Oekraïne beleven we de ergste tijd ooit. We voelen ons niet veilig.’ Maar de huidige crisis is helemaal niet zo uniek.

Ik was kind in de jaren 80. Wij durfden nauwelijks naar de Delhaize, want de bende van Nijvel schoot winkelende mensen dood. In tegenstelling tot nu was er toen zeer veel werkloosheid. Er gingen kernraketten op ons vallen en de inflatie piekte. In Noord-Ierland woedde een burgeroorlog. Zo veilig was het toen dus ook niet, alleen leek de wereld met twee grote machtsblokken veel overzichtelijker: met het vrije Westen pal tegenover het communistische Oostblok. Toen de Berlijnse Muur in 1989 viel, kantelde alles en zocht de geschiedenis een nieuwe bedding. Het lukte de Europese Unie niet om dat moment te grijpen. Elk land deed zijn zin en Europa was als een oude gebarsten vaas: overal liepen breuklijnen.”

Brengt de oorlog in Oekraïne daar nu verandering in?

“Europese landen lijken inderdaad te beseffen dat ze er in die nieuwe wereldorde niet langer aan te pas zullen komen als ze in verspreide slagorde blijven optreden. Het voorbije jaar waren we getuige van het geopolitieke ontwaken van de Europese Unie.

Vóór Oekraïne lukte het af en toe ook wel eens om met één Europese stem te spreken. Meestal ging dat dan over een incident ver weg. Als bijvoorbeeld in Zimbabwe de mensenrechten werden geschonden, namen we samen stoer sancties. Maar van zodra het tricky werd, reageerde Europa altijd verdeeld. Zo kwam er nooit een krachtig Europees standpunt tegen de oorlog in Syrië of over de Palestijnse kwestie. Toen Rusland in februari vorig jaar Oekraïne binnenviel, werd dat nog diezelfde dag door àlle lidstaten fel veroordeeld. Het ene na het andere sanctiepakket werd de wereld ingestuurd. Meteen was duidelijk dat dit onze afspraak met de geschiedenis was: ‘Nu moeten we met één stem blijven spreken.’”

Zien we komend jaar dan een versnelling van die eenheid?

“Na de inval trok heel Europa een streep in het zand. Zo’n grote Europese eensgezindheid zagen we niet eerder, met landen die bereid zijn een prijs te betalen. Op onze sancties volgen gegarandeerd tegensancties; toch zetten we door. Geopolitiek is geen tuinfeest. Voor het eerst in haar geschiedenis maakt de Europese Unie haar handen vuil. Ze doet zichzelf pijn, terwijl ze een houding zoekt die op langere termijn strategisch het beste lijkt. Dat geploeter is niet altijd even fraai. Misschien krabbelen er later landen terug, of verbrokkelt de eenheid. Al schat ik de kans toch groter in dat die Europese eensgezindheid standhoudt. De sokkel ligt er nu.”

Is dat dan de sokkel waarop de ‘Verenigde Staten van Europa’ gebouwd zullen worden?

“Ja, al bestaat die ‘Verenigde Staten van Europa’ op sommige vlakken al. Op sommige terreinen heeft ‘Brussel’ meer over de VS van Europa te zeggen dan ‘Washington’ over de VS van Amerika. Denk maar aan voedselveiligheid, consumentenbescherming, landbouw, milieu of klimaat. Maar als het op buitenlandse politiek aankomt, spreekt Amerika al veel langer krachtig met één stem. Daar komt bij ons nu ook beweging in.”

Ook op vlak van defensie?

“De samenwerking groeit, maar de sprong naar een Europees leger wordt nog niet gemaakt. Dat ligt voorlopig veel te gevoelig. Geen enkele Europese lidstaat wil zijn leger opgeven. Met 27 verschillende legers is de versnippering groot. Omdat we allemaal apart militair materieel aankopen, betalen we te veel. We geven echt niet weinig uit aan defensie. We spenderen bijvoorbeeld vier keer meer dan de Russen, maar we doen het ongecoördineerd en in verspreide slagorde. Het besef groeit dat we achter de feiten aanhollen én dat we ons zo ietwat belachelijk maken. Daarom worden nu afspraken gemaakt om aankopen op elkaar af te stemmen.

Het Europese continent is zeer divers, waardoor er altijd botsingen tussen meningen zullen zijn. Omdat het zo verscheiden is, moeten er compromissen gemaakt worden. De Europese Unie is dan ook een compromissenfabriek. Dat wil zeggen dat iedereen altijd bereid moet zijn om water bij de wijn te doen. Het gevolg is dat nooit iemand helemaal gelukkig is met het resultaat.”

En ondertussen is er ook nog het klimaat. Op dat vlak heeft Europa de Green Deal uitgewerkt. Kan die de klimaatverandering binnen de perken helpen houden?

“De Green Deal is hoopvol omdat hij zo weids is. Het was heel lang geleden dat de Europese Commissie uitpakte met een programma waaraan álle beleidsdomeinen hun steentje moeten bijdragen. Alleen zo kan van Europa een klimaatneutraal continent gemaakt worden. Wellicht moeten er onderweg nog veel tanden bijgestoken worden, maar het pad is uitgestippeld.

Een aantal jaar geleden werd vooropgesteld: ‘Tegen 2020 moet Europa zijn CO2-uitstoot met 20 % verminderd hebben.’ Velen protesteerden: ‘Dat is veel te ambitieus!’ Toch haalden we dat betrekkelijk vlot. Nu is de ambitie: 55 % minder uitstoot tegen 2030. Op dit moment lijkt dat te lukken; sommigen opperen zelfs om te streven naar 57 %.

Het patroon is altijd hetzelfde: na lang overleg beslist Europa en de meeste landen voeren uit. Sommige presteren extra, zoals Noorwegen; andere hinken achterop. In het geval van de Green Deal is Vlaanderen jammer genoeg één van die achterblijvers. ‘Wat zal dat wel niet kosten?’ Terwijl helemaal niets tegen de klimaatverandering ondernemen, óók veel zal kosten.

Alle klimaatambities die Europa zich tot hiertoe stelde, zijn gehaald. Die werden niet bedacht door geitewollensokkenactivisten, maar door topeconomen. Daarom ben ik hoopvol. De rest van de wereld volgt wel.”