De zomermaanden zijn voor veel mensen leesmaanden. Van stationsromannetjes over spannende thrillers tot de absolute klassiekers, de pagina’s keren dat het een lieve lust is. Maar wat maakt een boek goed? Bestaat er een ‘succesformule’ voor? We gaan te rade bij een literair expert.
‘Max Havelaar’ van Multatuli en ‘Ulysses’ van James Joyce kan hij blijven herlezen: Lars Bernaerts is professor aan de UGent en gespecialiseerd in Nederlandse literatuur. Zijn onderzoek focust op moderne en experimentele literatuur en hedendaagse romans.
Zijn antwoord op onze vraag is meteen duidelijk: “Een succesformule is er niet. Maar er zijn wel een aantal factoren die een boek goed kunnen maken.”
Spanning, karikatuur en humor
Hij wijst in de eerste plaats op literaire kwaliteit. “Om die in te schatten, moet je naar tekstuele elementen zoals stijl en verhaalstructuur kijken”, legt Lars uit. “De dynamiek van spanning, nieuwsgierigheid en verrassing is daar van groot belang. Een goed boek roept vragen op. Denk aan een detectiveroman, die vragen over de mogelijke dader of het motief opwerpt. Als die vragen op een slimme manier beantwoord worden, dan kan dat een boek succesvol maken.”
Maar dat maakt een boek nog lang geen klassieker. “Daarvoor zijn er naast de literaire kwaliteit andere voorwaarden, die met de context te maken hebben. Neem ‘De Leeuw van Vlaanderen’ van Hendrik Conscience uit 1838. Dat kan je als een klassieker beschouwen. Het boek speelt in op de verwachtingen, wensen en angsten van de lezer, binnen de historische en ideologische context waarin het verschijnt.”
Lars wijst daarnaast op de herkenbaarheid van personages. “De personages moeten de lezer aantrekken. In veel gevallen hebben ze ook een uitvergroot kantje. Denk aan Batavus Droogstoppel uit Multatuli’s ‘Max Havelaar’. Dat personage heeft iets karikaturaals, maar is tegelijk ook herkenbaar.”
De literaire kwaliteit, stijl en verhaalopbouw, de ‘fit’ met de historische context en de personages: zie het als de noodzakelijke basis. “De complexiteit van die elementen bepaalt of een boek een klassieker kan worden.”
“Maar”, zo nuanceert hij meteen, “je kan ze niet reduceren tot énkel die elementen. Literaire hoogstandjes kan je niet in een eenvoudige formule gieten.”
Verrassende stationsromans
Is er dan geen enkel stramien of patroon te ontwaren? “Bij klassiekers niet echt. Maar aan de andere kant van het spectrum heb je stationsromans of lowbrow literatuur. Die boeken zijn vaak geschreven volgens een bepaald sjabloon. Ze baseren zich op een herkenbare visie op liefde of maatschappelijke thema’s. En ze volgen een gelijkaardige opbouw. Dat maakt de verhalen heel herkenbaar.”
“Helemaal niets mis mee”, vindt hij. “Sommige mensen houden net van die voorspelbaarheid. En soms kunnen stationsromans je ook verrassen”, voegt hij eraan toe. “Het mag dan misschien makkelijk lijken om zo’n sjabloon ‘in te vullen’ en een boek te schrijven, maar dat is het niet. Een boek schrijven blijft een kunst, die creativiteit en kennis vergt.”
Een goed boek, dat bepaal je niet zelf
Tot zover focuste de professor literatuur vooral op factoren in het boek en zijn context. Maar er hangt ook van alles ‘rond’ een boek, zoals de sociologische context van de lezer. “Wat een goed boek is, verschilt voor iedereen. Dan hebben we het over literaire smaak. Die is sociologisch gevormd, volgens sommigen zelfs sociologisch bepaald.”
Met andere woorden: wat je ‘goede literatuur’ vindt, bepaal je niet helemaal zelf. Hoewel je denkt autonoom voor een bepaald boek te kiezen, is die keuze vaak voorspelbaar. “Dat heeft te maken met je ‘profiel’: je opleidingsniveau, leeftijd, geslacht, klasse… . Ontnuchterend, maar wel de realiteit”, aldus Lars. “De algoritmen van Amazon en bol.com zijn voor een groot stuk daarop gebaseerd.”
Toch is die context onderhevig aan veranderingen in de maatschappij, waardoor onze blik op wat een goed boek is snel kan veranderen. “Je leesvoorkeuren staan in wisselwerking met ontwikkelingen in de wereld en in de literatuur. Vandaag lezen ‘we’ graag authentieke semi-autobiografische verhalen of boeken over urgente maatschappelijke thema’s, maar we hebben het moeilijk met politiek incorrecte en moreel verdachte literatuur. Denk aan de gevoeligheden die vandaag bestaan rond gender, etniciteit en politiek, dat was enkele decennia geleden helemaal anders.”
Al rebellerend een boek kiezen
Ten slotte staat Lars stil bij het individu. Wat zijn je leesgewoontes en -motieven? Lees je om even te ontsnappen of om bij te leren? Lees je aan het zwembad op vakantie of lees je achter je bureau? “Die gewoontes en motieven bepalen wat je beschouwt als een goed boek.”
Met al die overwegingen in het achterhoofd, heeft Lars nog een tip voor de volgende keer dat je in de bib of (digitale) boekhandel staat. “Als je je bewust wordt van je gewoontes, motieven en je eigen sociologische en psychologische context, kan je er tegen rebelleren en een boek nemen dat je op het eerste gezicht niet zou kiezen. Wie houdt van zeemzoete verzen, moet maar eens een experimentele dichtbundel van Dominique De Groen lezen. Wie gewoonlijk grijpt naar thrillers, kan ook eens een verrassend tegendraadse roman van Charlotte Mutsaers lezen."
Lars Bernaerts is professor Nederlandse literatuur aan de UGent. Zijn aanrader van het moment? Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer.
Lees ook
Cruel summer? Niet voor deze UGent’er
Deze zomer kon je er niet naast kijken of lezen: aan de UGent kon je binnenkort “Taylor Swift-les” volgen. Er stak een storm van reacties op, waarvan het geknetter tot in de Verenigde Staten te horen was. In het oog van die storm: professor Elly McCausland en haar keuzevak Literature (Taylor’s version). “Het was heftig, maar ik heb ondertussen een dik vel gekregen.”
“Dekoloniseren moét aan de universiteit beginnen”
Het maatschappelijk debat over dekolonisering heeft, zeker sinds het losbarsten van Black Lives Matter, al stevig gewoed. Maar het verhaal is ver van af. De roep om te dekoloniseren luidt steeds harder en werpt vragen op over veel meer dan symbooldossiers als Zwarte Piet. Wat met lectuurlijsten? Musea? Archieven? De manier waarop we lesgeven?
UGent-gastauteur Antjie Krog: “Zonder literatuur zijn we als barbaren”
Wereldvermaard auteur Antjie Krog komt naar de UGent. Niet voor een gastcollege, wel als writer-in-residence. Ze is al meermaals getipt als kandidaat voor de Nobelprijs Literatuur en wil haar tijd als gastauteur vooral gebruiken om de rol van literatuur te benadrukken.
