Onder invloed van de toenemende klimaatverandering klinkt de roep naar rechten voor de natuur steeds luider, vooral vanuit klimaatactivisten. Maar zouden zulke rechten de natuur beter beschermen? We vragen het aan professor Hendrik Schoukens van de vakgroep Europees, publiek- en internationaal recht.
In het kort
- Zou de natuur beter beschermd zijn als ze rechten krijgt? Volgens professor Schoukens is het antwoord niet eenvoudig, maar het zou het debat over milieubescherming wel vooruithelpen.
- De moeilijkheid is dat de mens economische belangen al eeuwen boven milieubelangen stelt.
- Er zijn reeds stappen gezet, zoals met de Europese natuurherstelwet. Toch lost het geven van rechten aan de natuur niet alles op.
Moet de natuur rechten krijgen, zoals klimaatactivisten bepleiten?
Hendrik Schoukens: “Het antwoord daarop is genuanceerd en hangt af van je positie in het maatschappelijk debat. Klimaatactivisten kijken daar anders naar dan landbouwers, die geen vergunning meer krijgen als ze te veel stikstof uitstoten. Persoonlijk denk ik niet dat je de invoering van natuurrechten als een quick fix mag zien. Kijk naar de mensenrechten. Wordt iedereen overal in de wereld gelijk behandeld? Nee, maar het debat zou wel duidelijker en eerlijker zijn als we de rechten van de natuur oplijsten in een internationale verklaring, zoals bij de mensenrechten.”
Hoe komt het dat mens en natuur zo vaak tegenover elkaar lijken te staan?
“De focus van ons juridisch bestel draait rond de mens, en dat spruit voort uit het idee dat de mens een uitzonderlijk wezen is. In de Verlichting ontstond de overtuiging dat de mens de natuur moet domineren. Met als gevolg dat we economische belangen al eeuwenlang boven milieubelangen stellen. Dat de Europese natuurwetgeving beschermde natuurgebieden boven menselijke en economische belangen plaatst, is voor veel mensen moeilijk te aanvaarden. Omdat we als samenleving nog zo diep doordrongen zijn van het idee dat natuur in dienst staat van de mens en dat die eigenlijk geen deel uitmaakt van de natuur. Maar de klimaatcrisis wijst er ons fijntjes op dat we die laatste overtuiging naar de vuilnisbak kunnen verwijzen.”
Kan de natuur juridisch gezien wel rechten krijgen? Zo’n sociaal contract kan je toch enkel afsluiten met mensen van vrije wil?
“Toch kan het. Je kan nu al perfect een stichting – een vorm van rechtspersoon – oprichten die een boom of een natuurgebied vertegenwoordigt. Er staat nergens in de wet dat je geen rechten aan een boom mag toekennen. In Vlaanderen zou je dus een decreet kunnen aannemen dat aan natuurgebieden een rechtspersoonlijkheid toekent. Dat is trouwens al gebeurd in landen als Ecuador en Nieuw-Zeeland. Niet toevallig landen waar inheemse volkeren sterk staan. De natuur heeft voor hen een intrinsieke waarde die niet losstaat van hun mensbeeld.”
Als je zo de natuur beter kan beschermen, is het dan niet nuttig om overal ter wereld rechten toe te kennen aan de natuur?
“Impliciet is dat hier al zo door de Europese natuurwetgeving. Die zegt dat de natuur of onderdelen ervan het recht hebben om te bestaan en om beschermd te worden. Denk aan de wolf, waarvan de Europese natuurbeschermingswetgeving zegt dat je die niet mag doden. Vanuit rechtstheoretisch perspectief betekent dit dat de wolf het recht heeft om te leven. Daar zijn uitzonderingsgronden op, maar die vind je ook bij mensenrechten die niet altijd absoluut zijn. Via de Europese natuurwetgeving geven we beschermde dieren ook een soort eigendomsrecht, door te stellen dat we hun leefgebied niet mogen verstoren of vernietigen. Zonder dat soort strikte wetgeving zouden soorten zoals de lynx of de wolf nooit teruggekeerd zijn in ons land.”
Hoe kan de invoering van natuurrechten een verschil maken?
“Ze zouden de impliciete rechten die nu al bestaan expliciet moeten maken, en de juridische en maatschappelijke debatten helderder en eerlijker laten verlopen. Omdat je zo het verhaal brengt waarom natuurgebieden beschermd moeten worden. We geven zo aan dat de natuur waardevol is op zichzelf, niet louter als ‘leverancier’ van diensten aan de mens. De Bourgoyen zijn bijvoorbeeld waardevol omdat er jaarlijks duizenden watervogels overwinteren. We willen dat gebied beschermen, om bepaalde soorten en het gebied zelf in stand te houden. Niet omdat het er fijn wandelen is, ook al is dat een leuke bijkomstigheid.”
Zou zo’n Internationale Verklaring van de Rechten van de Natuur dan niet alle problemen oplossen?
“Nee, ik denk niet dat de invoering van natuurrechten plots alle problemen zal oplossen. Morsige debatten als het stikstofdebat zullen blijven bestaan.”
Is het dan nuttiger om de bestaande milieuwetgeving strikter te handhaven, zoals tegenstanders van de invoering van natuurrechten zeggen?
“Dat kan, maar als je de milieuwetgeving strikt zou handhaven, komt dat de facto neer op de erkenning van bestaansrechten voor de natuur.”
Professor Hendrik Schoukens maakt deel uit van de onderzoeksgroep Internationaal publiekrecht en Maritiem instituut van de faculteit Recht en Criminologie, en voert onderzoek naar milieurecht en natuurbeschermingsrecht. Hendrik heeft een bijzondere voorliefde voor Scandinavië en Rome. Afgelopen zomer bezocht hij de wandelende duinen aan de Deense kust en de prachtige Romeinse natuur in Villa Borghese. Het levert hem ook inspiratie op voor zijn onderzoek.
Lees ook
Mieke en Danny speuren de wereld af naar zwammen
Wat als de natuur je werkplek is, verspreid over de hele wereld? De onderzoeker als ontdekkingsreiziger, gepakt en gezakt, met de voeten in het veld of de jungle. Mycologen Mieke Verbeken en Danny Haelewaters reizen de aardbol rond, op zoek naar zwammen.
De 5 meest voorkomende spinnen in en rond je huis
Daar is de herfst, daar komen de spinnen! Voor Bram Vanthournout van de vakgroep Biologie is dit de mooiste tijd van het jaar. Samen met zo’n 5000 Vlaamse vrijwilligers onderzoekt hij in het citizen science project Spin-city hoe spinnen zich aanpassen aan het leven in de stad. Voor durfdenken.be dook Bram in zijn statistieken op zoek naar de spinnen die het vaakst werden opgemerkt.
De impact van klimaatverandering begrijpen? Meten, meten en nog meer meten!
“De klimaatverandering is een globaal probleem. Maar als je de impact ervan echt wil kennen, moet je lokale data hebben.” Dat zeggen meteoroloog Steven Caluwaerts en bio-ingenieur Pieter De Frenne. Ze doen beiden onderzoek naar microklimaat, zij het met een ander vertrekpunt. “Eigenlijk zijn we heel complementair bezig. We zouden vaker moeten afspreken!”
Bomen en granaten: een verhaal van veerkracht van de natuur
Wat als bomen konden praten? Zo nu en dan gebeurt het. Zo vertelt een 250-jarige eik uit het kasteelpark van Elverdinge nabij Ieper meer over de Eerste Wereldoorlog.
