Er lijkt een hoogconjunctuur voor complotdenken aan de gang te zijn. Zo’n nieuwe ziekte die uit het niets opduikt, met zoveel doden als gevolg? Dat moét wel een samenzwering zijn, aldus velen. Het internet werd en wordt dan ook overspoeld met allerlei complottheorieën. Dat brengt ons tot de vraag: waarom geloven mensen in de meest onwaarschijnlijke verhalen en waarom vinden we dat een probleem?
Zijn er nu meer complottheorieën dan anders, of lijkt dat alleen maar zo?
Brecht Decoene studeerde moraalfilosofie aan de UGent en volgt tal van socialemediagroepen van complotdenkers op de voet. Hij ziet niet echt een toename. “Ik heb niet de indruk dat er meer zijn maar dat is eigenlijk moeilijk objectief en kwantitatief vast te stellen."
Afhankelijk van het moment krijgt de ene of de andere meer aandacht. “In het begin van de lockdown kwam ik vooral complottheorieën over 5G en corona tegen. Alles over 9/11 of over Hitler die gevlucht is naar Zuid-Amerika, daar werd even niks meer over gezegd. De coronacomplottheorieën bleven dominant tot die verschrikkelijke explosie in Libanon. Die deed denken aan de WTC-torens en zo kreeg alles over 9/11 terug een boost.
“Nadat dat wegebde keerden de coronatheorieën terug. Complottheorieën zijn dus onderhevig aan hypes en trends, aan onverwachte gebeurtenissen.”
De paradox van de media
Hetzelfde geluid bij wetenschapsfilosoof en UGent postdoctoraal researcher Massimiliano Simons (Sarton Centre Ugent): “Ik geloof ook niet dat er nu meer zijn dan anders, maar ze komen wel meer in het nieuws. Misschien omdat complottheorieën over het coronavirus bedreigender overkomen. Complottheorieën die geen belangrijke beleids- of gezondheidsmaatregelen kunnen dwarsbomen krijgen minder aandacht.”
“Die media-aandacht leidt wel tot een paradox. Het simpelweg herhalen van complottheorieën, zelfs als je ze wil verwerpen, geeft ze een groter publiek. Veel mensen komen er pas mee in contact via de media.”
Drie typische denkfouten
Om de populariteit van complottheorieën te begrijpen, is er vooral vanuit psychologisch standpunt onderzoek naar gedaan. Wat maakt complottheorieën zo geloofwaardig en wie zijn de mensen die erin geloven? Simons: “Een van de pistes is dat we allemaal vatbaar zijn voor complottheorieën, omwille van bepaalde denkfouten van ons brein.”
Zo denkt ons brein op twee manieren: snel en traag. Intuïtief aan de ene kant en rationeel aan de andere kant. “De snelle manieren van denken, die vaak een evolutionair voordeel hadden, leiden tot denkfouten. We hebben onder andere de neiging om een intentie toe te schrijven aan iets. Bijvoorbeeld bij een ramp of een onverwachte gebeurtenis - denk aan corona - zoeken we een intentie, zoals: het virus is gemaakt in een labo.”
Een andere denkfout is het bevestigingsvooroordeel. “Mensen vinden sneller bevestiging van wat ze al denken dan stil te staan bij zaken die het weerleggen.” Het algoritme van sociale media versterkt dat: je volgt mensen of organisaties die jou bevestigen.
Een andere typische denkfout is dat we aan grote gebeurtenissen een grote oorzaak willen toeschrijven: de proportionaliteitsbias. “Over de mislukte aanslag op Reagan gaan geen of heel weinig complottheorieën rond, terwijl de moord op Kennedy tot vandaag het onderwerp is van tal van complottheorieën. Maar eigenlijk is er geen verschil tussen beide gebeurtenissen, enkel de gevolgen waren anders. Al die denkfouten zien we opduiken bij complottheorieën over de coronacrisis.”
Iedereen complotdenker?
Iedereen is dus een potentiële complotdenker. Dat vindt ook Brecht Decoene. “Een recent onderzoek van Knack stelt dat een op drie Belgen in een complottheorie gelooft. Het stereotiepe beeld van de sociaal incapabele, paranoïde complotdenker komt zo weinig voor dat het niet representatief is. De meeste complotdenkers zijn mensen zoals jij en ik: de buurvrouw, de buschauffeur, een ingenieur met een topfunctie, … Diverse profielen die een ding gemeenschappelijk hebben, een wantrouwen tegenover het establishment.”
“Mannen en vrouwen zijn even vatbaar, opleiding en leeftijd spelen geen grote rol. Ook hoogopgeleiden gaan mee in complottheorieën, ook al denken ze wellicht dat ze die meteen kunnen spotten en doorprikken. Elke theorie vereist een specifieke technische bagage terwijl we buiten ons eigen vakgebied meestal even weinig weten als anderen. Hiaten in onze kennis maken ons kwetsbaarder voor complotverhalen.”
Complexere samenleving
“Complottheorieën proberen te verklaren waarom bepaalde zaken gebeuren”, pikt Massimiliano Simons in. “De hedendaagse maatschappij is veel afhankelijker van allerlei experts, terwijl je vroeger iedereen in je dorp kende en je het zelf allemaal moest klaren.”
“Nu wordt ons veel meer opgelegd vanuit de overheid, door anonieme experts. De overheid die zich op zo’n grote schaal bemoeit met ons leven is een vrij recent fenomeen. Dat leidt tot speculaties die een vruchtbare voedingsbodem vormen voor allerlei complottheorieën. Een element dat ermee samenhangt is de toenemende complexiteit van de maatschappij. Je krijgt heel veel tegenstrijdige informatie voorgeschoteld, wat leidt tot onzekerheid. Complottheorieën spelen in op die onzekerheid met een duidelijk antwoord.”
Ons luie brein
En dan is er nog luiheid als verklarende factor. “Ik snap die luiheid wel”, lacht Decoene. “Mensen zijn druk bezig: met het werk, de kinderen, de hobby's, ... Eventjes een boodschap die passeert checken schiet er dan bij in. Ons brein is ook een beetje lui. Het maakt gebruik van shortcuts en intuïtief denken. Complotdenkers profiteren daarvan door ons theorieën voor te schotelen die schijnbaar logisch zijn en ons intuïtief denken bevestigen. Maar heel wat wetenschappelijke inzichten zijn contra-intuïtief, hè. Wij voelen niet dat de aarde tegen zo'n 900 kilometer per uur ronddraait, we hebben het gevoel dat we stilstaan. Veel wetenschappelijke inzichten gaan in tegen ons buikgevoel.”
Terug naar Meneer Doktoor?
Massimiliano Simons vindt complottheorieën an sich niet per se gevaarlijk, integendeel. Ze zijn tot op zekere hoogte zelfs nuttig. “Enig scepticisme is zeker aanvaardbaar. Een wereld zonder complottheorieën lijkt me een onrealistische eis. Dat kan zelfs gevaarlijk zijn omdat we dan terugkeren naar situaties waarin het woord van meneer doktoor niet in vraag wordt gesteld, met alle problemen van dien."
"Niemand wil terug naar een wereld waar patiënten niet gehoord en serieus genomen worden. Dat kan je opentrekken naar de hele maatschappij. We willen toch het liefst leven in een samenleving waar burgers vragen kunnen en mogen stellen? Dat betekent dat we moeten leren leven met een zekere mate van scepticisme.”
Pas als scepticisme en wantrouwen het dominante perspectief worden, is het een probleem. Hoe je daarmee om kan gaan, daar gaan Massimiliano Simons en Brecht Decoene in dit artikel op in.
Massimiliano Simons behaalde een doctoraat in de filosofie aan de KU Leuven. Hij is medeoprichter van de Working Group on Philosophy of Technology (WGPT) en lid van het Sarton Centre for History of Science. Als postdoctoraal researcher aan de UGent doet hij voornamelijk onderzoek doet naar hedendaagse technowetenschappen.
Brecht Decoene studeerde moraalwetenschappen aan de UGent. Aangemoedigd door professor Johan Braeckman verdiepte hij zich in kritisch denken, toegepast op complotdenken. Dat leidde in 2016 tot de publicatie van zijn boek ‘Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën’. Hij heeft nu een opvolger ‘twintig jaar complot denken’.
Lees ook
UGent-virologen leveren strijd tegen virussen in nieuw onderzoeksgebouw
Professor Xavier Saelens en zijn team werken elke dag aan nieuwe en verbeterde vaccins en geneesmiddelen tegen griep- en coronavirussen. Dat doen ze vanaf nu in een nieuw onderzoeksgebouw. “Ons uiteindelijke doel: zieke mensen helpen.”
Gedaan met stokjes in de neus? Eenvoudige corona-ademtest in de maak
Een coronatest die even snel en makkelijk is als een ademtest bij een alcoholcontrole: binnenkort is het mogelijk. Onderzoekers van imec-MICT-UGent bouwden mee aan een gebruiksvriendelijk toestel dat tegen de zomer in gebruik kan zijn.
Is dat jouw overtuiging of die van het algoritme?
Mogelijk lees je dit artikel omdat het in de tijdlijn van je social media kwam opduiken. De vraag is dan: heb je recent nog artikels over algoritmes gelezen? Zo ja, dan heeft dat algoritme zijn werk gedaan.
Maarten Boudry focust op complotdenken in openingscollege
Complottheorieën tieren welig op het internet, en zijn niet altijd onschuldig. In zijn tweede openingscollege als houder van de leerstoel ‘Etienne Vermeersch’ gaat wetenschapsfilosoof Maarten Boudry dieper in op de valkuilen van complotdenken.
