12 februari 1989. Op het strand van Oostduinkerke spoelt een kolos van een potvis aan. De gemeente Koksijde beslist hem te begraven om hem later te kunnen tentoonstellen. 30 jaar zal de potvis, die ondertussen de naam Valentijn van Sint André kreeg, onder de grond doorbrengen. Tot een team UGent’ers onder de leiding van professor Pieter Cornillie hem opgroef om hem een tweede leven te geven in het NAVIGO visserijmuseum.
Grondige voorbereiding, onbekende factoren
Pieter is professor in de morfologie aan de faculteit Diergeneeskunde. Hij is dus wel een en ander gewend als het op dierenskeletten aankomt. Maar zelfs voor hem was Valentijn klaarmaken voor het museum een uniek project.
“Maar we zijn uiteraard niet van nul begonnen. We hadden al wel wat ervaring met zo’n grote zeezoogdieren. Toen er een aantal jaar geleden een walvis de Antwerpse haven binnengebracht werd op de bulbsteven van een schip, hebben we onze stoute schoenen aangetrokken en gevraagd of we het dier mochten gebruiken voor onderzoek. We hadden dus al de kennis en knowhow om de beenderen van zeezoogdieren te prepareren. Voor Valentijn moesten we gewoon de schaal vergroten.”
In 2019 was het dan zover en werd Valentijn opgegraven. “Ondanks onze goede voorbereiding waren er nog veel onbekende factoren. Er is nog nooit een walvis verwerkt die zo lang onder de grond gezeten heeft. We konden alleen maar raden hoe hij terug zou bovenkomen.”
Doel: hagelwitte beenderen
Verrassend genoeg bevond Valentijn zich onder de grond in gelijkaardige omstandigheden als tijdens zijn leven, namelijk … in de nattigheid. “Valentijn lag onder de watertafel, hij was dus helemaal nat na zijn opgraving. We konden de botten bijna plooien. Dat wijst op een tekort aan calcium en dat is net erg belangrijk voor de integriteit van de botten. Dat betekende ook dat we bij de verwerking erg voorzichtig moesten zijn om de botten niet verder te beschadigen. Want elke bewerking tast het bot ook wel wat aan.”
En die bewerkingen waren onder andere: ontvlezen, verschillende baden om restweefsel en verkleuring te verwijderen, bleken in zuurstofwater en in de zon, drogen op een droogzolder en uiteindelijk ontvetten.
“De moeilijkheid bij zeezoogdieren is dat ze veel vet in hun lichaam hebben. In de blubberspeklaag net onder hun huid, maar ook in hun botten. Om een skelet zo wit mogelijk te krijgen en te houden is het essentieel om zoveel mogelijk van dat vet uit het bot te trekken. Dat vet kan uitzetten en uit de botten sijpelen zodat die gaan verkleuren. Het vet wordt dan ranzig en zuur en tast het kalk nog verder aan. We moesten dus een balans moeten zoeken in hoe ver we gingen met de behandelingen. Daarom zal je zien dat niet alle delen even hagelwit zijn. Maar we zijn toch erg tevreden met het resultaat en normaal zal het skelet de tand des tijds wel doorstaan.”
Unieke onderzoekskans
Op vlak van infrastructuur en behandelingsprocedures was Valentijn dus een erg interessante leerschool voor Pieter en zijn team. Maar de potvis was ook uniek studiemateriaal.
“We konden onder andere een hypothese testen die zegt dat je ook op bot restletsels van duikongevallen kan zien. Potvissen en dolfijnen duiken erg diep en daar komen ze onder enorme druk. Als ze dan te snel stijgen, is het alsof je in hun lichaam een fles spuitwater zou opendoen. Al dat gas dat onder de hogere druk opgelost was in het bloed komt vrij als gasbelletjes die uitzetten. Dat kan de weke weefsels beschadigen, denk aan een lever of zelfs de hersenen. Die letsels zien we soms bij dolfijnen die opgejaagd worden door sonar. Datzelfde proces zou je ook in het bot moeten kunnen zien doordat zich daar grote holtes vormen. Bij Valentijn was dat niet het geval.”
“We testten ook een nieuwe techniek om de leeftijd te bepalen. De standaardprocedure daarvoor is om minstens twee tanden door te zagen en de groeilijnen te bekijken. Maar we wilden liever een niet-destructief onderzoek doen op een skelet dat later in een museum zou hangen. Daarom hebben we de tanden in de CT-scanner gefotografeerd. Die toestellen worden altijd maar fijnmaziger, maar nog altijd is dat niet zo evident. Dankzij beeldanalyse konden we de groeilijnen wel onderscheiden. Wij schatten Valentijn op 37 jaar, maar het blijft grotendeels nattevingerwerk.”
Opvolger van professor Gobelijn?
Pieters naam vond je al in wetenschappelijke publicaties, maar dankzij Valentijn kwam hij in een wel heel bijzondere publicatie terecht: een stripavontuur van Jommeke. “Blijkbaar was het een idee van de scenaristen om iets met Valentijn te doen. Jommeke heeft een band met Koksijde omdat zijn geestelijke vader Jef Nys er vaak op vakantie kwam. Ook het huisje van Jef’s grootvader staat er nog."
"Ergens vorig jaar kreeg ik de vraag of ik het goed vond dat ik een rolletje zou krijgen in de strip. Prima voor mij. Ik had maar twee eisen. Op een bepaald moment zitten Jommeke en zijn vrienden op de achterbank van mijn auto. Die auto mocht ik zelf kiezen, dus dan heb ik om een milieuvriendelijke auto gevraagd. En ten tweede, wou ik niet dat de kinderen over de zetel zouden hangen en ze moesten een gordel dragen. (lacht)
Valentijn van Sint-André is vanaf 7 september te bezichtigen in het NAVIGO Visserijmuseum in Oostduinkerke. Op 24 november kan je professor Cornillie er zelf honderduit horen vertellen over zijn onderzoek tijdens Dag van de Wetenschap.
Lees ook
Onderzoeker ontwikkelt simulatietool voor meer duurzame veehouderij
Het energiegebruik in de veehouderij kan veel duurzamer. Onderzoeker Manon Everaert ontwikkelt een simulatietool waarmee veehouders de baten kunnen berekenen van verschillende duurzame energietechnieken.
Moeten we ons zorgen maken over de vogelgriep?
Zorgwekkend nieuws uit de Verenigde Staten. Daar is het vogelgriepvirus overgegaan van vogels op runderen, en zelfs op een mens. Hoe zit het bij ons? We stelden onze vragen aan professor Jeroen Dewulf, epidemioloog aan de faculteit Diergeneeskunde.
Wat kikkers ons kunnen leren over de oorsprong van menselijk haar
Wanneer in de evolutie ontstonden haar en nagels? UGent-onderzoeker Kris Vleminckx toont aan dat het genetische programma om een mensenhaar te maken wel vijftig miljoen jaar ouder is dan gedacht.
Dierenartsen op zoek naar betere griepvaccins voor de mens
De jaarlijkse griepprik is niet altijd even doeltreffend en daarom is de medische wereld al lang op zoek naar een griepvaccin dat een bredere bescherming biedt. Ook aan de faculteit Diergeneeskunde wordt meegezocht.
