Nieuwe technologieën zetten mensenrechten onder druk

Zo goed als alle verdragen rond mensenrechten zijn een pak ouder dan de moderne technologieën die ons leven vandaag beïnvloeden. Die rechten komen onder druk te staan, vooral door grote techbedrijven. Professoren Ruben Verborgh en Eva Lievens pleiten voor een nieuwe mindset: “We moeten eerst nadenken wat voor maatschappij we willen. Pas dan kunnen we technologie bouwen die dat kan realiseren, niet omgekeerd.”

“Mensenrechten zijn ooit in verdragen gegoten om mensen te beschermen tegen instanties zoals de overheid. De bedoeling was dat die bijvoorbeeld geen censuur kon opleggen en dat mensen steeds vrij zouden kunnen spreken. Nu zien we dat private actoren, zoals grote techplatformen, steeds meer impact hebben op die rechten. Daar moeten we ons voor behoeden.”

Ruben Verborgh is professor gedecentraliseerde webtechnologie aan het IDLab van de UGent en imec. Hij waarschuwt al langer voor de invloed van grote techbedrijven op onze mensenrechten en fundamentele vrijheden.

Kinderen beschermen

En hij staat daar niet alleen in, maakt professor Eva Lievens duidelijk. Zij leidt de onderzoeksgroep Recht & Technologie aan de faculteit Recht & Criminologie aan de UGent. “Kijk naar het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties, dat de rechten van kinderen bundelt. Dat verdrag is opgesteld in 1989, hetzelfde jaar als de uitvinding van het wereldwijde web, maar het rept met geen woord over technologie”, vertelt ze.

Nu, meer dan dertig jaar later, staan de sterren anders. “We kunnen er niet omheen dat technologie een rol speelt in de levens van onze kinderen. Ze biedt veel opportuniteiten om hun leven te verrijken, maar gaat tegelijkertijd gepaard met gevaren waartegen we hen moeten beschermen”, gaat ze verder. “Daarom besloot het Kinderrechtencomité de kinderrechten te herbekijken met het oog op nieuwe technologische toepassingen. Wat blijkt? Elk specifiek recht van een kind heeft een link met technologie. Of het nu over apps gaat, connected toys, leerplatformen of smart devices: we moeten de rechten van kinderen beschermen.”

Mensenrechten met de voeten treden

Voor de rechten van volwassenen is het niet anders. Elk mensenrecht wordt op een of andere manier beïnvloed door technologie, zowel positief als negatief. “Of dat nu gaat over privacy, vrije meningsuiting, tot zelfs het recht op een eerlijk proces of op vrije en eerlijke verkiezingen. Maar het probleem met nieuwe technologie is dat de voordelen ervan ons blind maken voor ethische vragen”, vindt Ruben.

“Neem nu Google Streetview. Plots reden er auto’s van Google rond in elke straat in ons land om foto’s te maken. Nu kan je iedere woning online terugvinden. Pas achteraf rijst de vraag: willen we dat wel? Komt ons recht op privacy niet in het gedrang?”

Artificiële intelligentie

Terwijl we reflecteren over de ene technologie, staat er alweer een nieuwe voor de deur, waarvan het nog raden is naar mogelijke gevolgen. “Zo kennen we voor heel wat toepassingen met artificiële intelligentie (AI) de uitkomsten op lange termijn niet”, zegt Ruben.

“Sommige toepassingen wil je als maatschappij gewoon niet”, springt Eva in. Denk maar aan de ’social scoring systems’ die op basis van AI werken, zoals die waar de Chinese overheid nu proeven rond doet. Zo’n sociaalkredietsysteem geeft een score aan personen op basis van hun gedrag. Is die score slecht? Dan kom je als burger op een zwarte lijst en verlies je bepaalde rechten.

Wetgeving loopt achter

Het probleem is dat de wetgeving vaak achterloopt. “In vele gevallen is er wel degelijk wetgeving die in theorie van toepassing is op technologische fenomenen, maar die je in de praktijk niet makkelijk kan toepassen”, vertelt Eva. “Wie is er bijvoorbeeld verantwoordelijk bij een ongeval met een zelfrijdende auto?”

“Bovendien komt er regelmatig tegenkanting uit de technologische hoek als het over wetgeving gaat”, gaat Eva verder. “Te veel reguleren zou innovatie verhinderen, klinkt het dan. Ik geloof net dat een goed juridisch kader ook voor de ontwikkelaars interessant is.” Ruben gaat zelfs verder: “Creativiteit om dingen te ontwikkelen kan alleen bestaan binnen beperkingen. Eerst moeten we nadenken wat voor maatschappij we willen. Pas dan kunnen we technologie bouwen die dat kan realiseren. Nu bouwen we een technologie, zonder stil te staan bij de gevolgen.”

Maatschappelijke invloed van privébedrijven

Een gebrek aan wetgeving zorgt ook op onze sociale media voor problemen. “Fake news en desinformatie zijn alom aanwezig, waardoor we bij alle beelden die we te zien krijgen altijd alert moeten zijn”, legt Ruben uit. “De algoritmen van sociale media kunnen de publieke perceptie beïnvloeden. En die platformen zijn meestal in handen van Amerikaanse technologiegiganten. Niemand wil dat privébedrijven zo’n invloed hebben, maar dat is nu wel het gevaar”, waarschuwt Ruben.

In sommige gevallen is dat zelfs al zo. Denk maar aan Cambridge Analytica, het bigdatabedrijf van een Amerikaanse miljardair die zowel de vorige Amerikaanse verkiezingen als het Brexit-referendum in het Verenigd Koninkrijk naar zijn hand zette. “Meer dan dertig jaar na de uitvinding ervan, is de centralisatie van het web gigantisch toegenomen. De grote internetspelers krijgen steeds meer macht, maar doen niets aan de maatschappelijke problemen, omdat ze er net geld mee verdienen.”

GDPR als goed voorbeeld

“We moeten ervoor zorgen dat data en technologie opnieuw voor mensen werken, in plaats van voor bedrijven”, vindt Ruben. Eva vult aan: “Je moet starten met een sterk juridisch kader waarbinnen techgiganten kunnen werken. Het is nog niet perfect, maar de Europese Unie zet al grote stappen in die strijd. Als we vanuit Europa de lead nemen en de grote techplatformen een juridisch kader geven, is de kans groot dat zij datzelfde kader toepassen op de rest van de wereld. Dat zijn belangrijke evoluties.”

Er is zelfs een good practice voorhanden. “In het geval van GDPR, de Europese wetgeving die de regels voor de verwerking van persoonsgegevens door particuliere bedrijven en overheidsinstanties in de hele EU standaardiseert, was de wetgever de technologie voor”, zegt Ruben. “Zelfs bedrijven die niet in de EU gevestigd zijn, maar wel diensten aanbieden in Europa, moeten zich aan die wetten houden. Dat is een goede evolutie, maar we moeten alert blijven”, vult Eva aan.

Data achter slot en grendel

Een andere mogelijke oplossing om de druk op onze privacy te verlichten, is herbekijken hoe we met onze data omgaan. Solid, een technologie van sir Tim Berners-Lee, de uitvinder van het wereldwijde web, kan daarbij helpen.

Ruben, die samen met Eva aan dat project werkt, legt uit: “Met Solid willen we mensen hun data teruggeven en hen die zelf laten beheren. We ontwikkelen een soort van persoonlijke datakluis waarin je je data verzamelt. Jij bepaalt zélf welke data je aan welk bedrijf geeft, in plaats van omgekeerd. Zo ben je minder afhankelijk van platformen.” Eva treedt bij: “Technologie biedt potentieel om onze fundamentele vrijheden en mensenrechten op een laagdrempelige manier uit te oefenen en te realiseren. Daar moeten we als maatschappij in de toekomst nog veel meer op inzetten en in investeren”.

Hoe dan ook, er is werk aan de winkel om technologie en mensenrechten beter op elkaar af te stemmen. “Ze zijn zo nauw met elkaar verbonden, dat we ze wel moéten doen rijmen met elkaar. Maar het schoentje wringt helaas nog.”