Vogels keren terug uit het zuiden: hoe weten ze waar ze heen moeten?

De komst van de lente betekent ook de terugkeer van heel wat trekvogels na hun overwintering in warmere landen. Maar hoe vinden die vogels, in tochten die vaak duizenden kilometers lang zijn, hun weg? Niet met Waze of Google Maps, maar wel dankzij de zon, een soort ingebouwd kompas én snelwegen.

Bram Catfolis trekt er deze periode minstens één keer per week op uit om vogels te spotten in de natuur. “Er is veel beweging in de natuur in april en mei”, zegt de UGent-doctoraatsstudent en ornitholoog. “De temperaturen stijgen en de dagen lengen. Het is de ideale periode voor vogels om terug te keren uit het zuiden.”

Maar hoe weten trekvogels naar waar ze moeten vliegen? Er blijken verschillende factoren mee te spelen. Eerst en vooral is er een rol weggelegd voor de hemellichamen. “Om zich te oriënteren en te weten waar de noord-zuidas ligt, baseren vogels zich overdag op de stand van de zon en ‘s nachts op de stand van de sterren”, begint Bram.

Zien ze magnetische velden?

Maar er is meer aan de hand. “Vogels zouden aardmagnetische velden kunnen waarnemen, zo blijkt uit recent onderzoek. Daar zijn twee hypotheses voor. Een eerste is dat ze ijzerhoudende kristallen in hun lichaam hebben, en daardoor in koers kunnen blijven.”

Een andere mogelijke verklaring heeft te maken met het eiwit genaamd cryptochroom 4. “Bij bepaalde soorten vogels, zoals roodborstjes, zou dat aanwezig zijn in de ogen. De elektronen in het eiwit reageren op lichtprikkels. De werking is vrij ingewikkeld, maar het komt erop neer dat het eiwit ervoor zorgt dat vogels magneetlijnen opvangen en kunnen ‘zien’, net zoals wij kleuren zien. Die tonen hen de weg van en naar het zuiden.”

Bomen en snelwegen herkennen

Dat is wat het navigeren op grote afstand betreft, maar eens trekvogels dichter bij hun bestemming komen, herkennen ze ook bepaalde topografische elementen. “Vogels onthouden waar water, bomen en zelfs snelwegen en gebouwen zijn. Ze beschikken over een sterk fotografisch geheugen.”

Maar niet alleen dat. Vogels berusten ook op olfactorische navigatie, geur als navigatiesysteem. “Vogels volgen hun neus tijdens de trek. Ze herkennen geuren uit de omgeving die hen naar hun bestemming leiden.”

Het is dan ook niet toevallig dat bepaalde vogels jaar na jaar op exact dezelfde plek te vinden zijn. “Als ze het ergens goed hebben, keren ze ieder jaar terug naar die plaats.”

Gevolgen van klimaatverandering

De trek van vogels is een ‘weerfenomeen’ en hangt vast met het wisselen van seizoenen. Het feit dat de klimaatverandering ingrijpt op dat weer, kan op langere termijn gevolgen hebben voor de vogeltrek.

Dat zit zo: “In de gebieden waar zij vandaan komen is er vaak geen overschot aan voedsel. Er is meer competitie, er zijn meer parasieten in de omgeving, er wordt meer op hen gejaagd, ... In de lente schiet de natuur bij ons wakker en is er een overvloed aan voedsel. Met andere woorden: de perfecte locatie om naartoe te trekken.”

“Maar de klimaatverandering kan voor een mismatch zorgen. Planten bloeien steeds vroeger, terwijl de vogels nog aan hun trip naar het noorden moeten beginnen. Op het moment dat zij hier aankomen, is veel van het voedsel al opgegeten door vogels die van minder ver komen. Vooral langeafstandstrekkers hebben moeite om zich aan te passen aan het nieuwe ritme, en dat zal steeds moeilijker worden.”

En daar hangt nog een ander gevolg aan vast: “Vogels merken dat de winter minder hard is, dus blijven sommige in ons land. Zij zijn er in de lente als eerste bij om een goede broedplaats te vinden én hebben een overaanbod aan voedsel.”

Bram wil de gevolgen nog niet overdrijven, maar is toch waakzaam: “De natuur zal zich altijd aanpassen, maar de snelheid waaraan het nu verandert is zorgbarend. Dramatisch is het dus zeker niet, maar we merken dat er al soorten zijn die in de problemen komen.”