Moniek ontwart de geopolitieke knoop achter energie

Voor onderzoekster Moniek de Jong is de energie die we dagelijks verbruiken niet zomaar een basisbehoefte. Zij ziet het onzichtbare spel erachter, waarbij landen in afhankelijkheidsrelaties verstrikt raken met elkaar. “Energie tekent de geopolitieke krachtlijnen.”

“Als kind had ik nooit voor ogen dat ik me zou bezighouden met ingewikkelde geopolitieke relaties en energie. Ik wilde eigenlijk gevechtspilote worden, maar ik zie niet zo goed en ben nogal groot. De interesse voor mijn onderzoeksdomein groeide vooral tijdens mijn studies internationale politiek, waar ik geboeid raakte door het luik energie. Energie is zo belangrijk, zelfs voor de kleinste dingen zoals een tas thee in de ochtend. Het politieke spel achter die energiebehoefte maakt het onderwerp des te interessanter.”

Want energie is vaak meer dan wat er uit het stopcontact of gasleiding komt. Een politiek drukmiddel om andere landen iets te laten doen of beslissen. En brandend actueel onderwerp sinds de oorlog in Oekraïne.

Wat betekenen de actuele ontwikkelingen voor je onderzoek?

“Mijn promotieonderzoek over Nord Stream 2, de gloednieuwe gaspijpleiding tussen Rusland en Duitsland, heb ik publiek verdedigd exact een week voor de invasie. Mijn onderzoek is dus zeker nog een week relevant geweest, nadien is het allemaal veranderd.”

Over de Nord Stream 2 is al veel inkt gevloeid. Wat heb jij ontdekt tijdens je onderzoek?

“De pijpleiding was van bij het begin controversieel. Veel Europese landen kantten zich ertegen, maar ook vanuit de Verenigde Staten kwamen negatieve reacties. Er kwamen zelfs sancties vanuit de VS, ze wilden vermijden dat Rusland zo’n grote macht over Europa zou hebben. Vanuit de Europese Unie hebben ze het ook niet makkelijk gemaakt, door de wetgeving zo aan te passen dat het bijzonder moeilijk werd om ze te bouwen. Er zat met andere woorden al van bij het begin een politiek spel achter. Ondertussen heeft de Duitse regering het project helemaal geannuleerd, wat ook niet anders kon sinds de invasie van Rusland in Oekraïne.”

Hoe groot is de invloed van de oorlog in Oekraïne op de energierelatie tussen Europa en Rusland?

“De wereld voor de invasie was heel anders dan de wereld erna. Niet alleen omdat de gruwelijke beelden uit Oekraïne ons met de neus op de feiten drukken, maar ook op ons energiebeleid heeft een grote invloed. Dat zie je aan de prijzen, de zenuwachtigheid en het spierballengerol. Europa wil af van het Russisch gas, maar dat houdt risico’s in. Rusland wil geen Europese inmenging in Oekraïne, dus dreigt het ermee de gaskraan toe te draaien. Tegelijkertijd kan de Russische oorlogskas het geld goed gebruiken. Het is een complexe situatie.”

Hoe is het zover kunnen komen?

“Omdat we energie in West-Europa te lang gezien hebben als een commercieel goed en niet als een geopolitiek middel om druk te zetten. Wij wilden gas, Rusland verkocht gas aan een goede prijs, simpel. Dat heeft ons afhankelijk gemaakt. Er zijn veel landen die lang losjes zijn omgegaan in hun relaties met Rusland, denk aan Duitsland of Nederland. Zij beseffen nu dat dat misschien niet zo slim was. Er is een groeiend bewustzijn over waar we ons gas halen, ook bij alternatieven voor Rusland. ‘Is dat wel een slimme zet? Is het zoveel beter dan Rusland? Krijgen we hier op termijn ook geen problemen mee?’ Die vragen moeten nu beantwoord worden.”

We hebben het over Rusland, maar zijn er nog andere landen die energie als drukmiddel gebruiken?

“Rusland is zeker niet het enige land. Het kan bijvoorbeeld ook in de omgekeerde richting werken. Kijk naar Noorwegen, een van de belangrijkste gasleveranciers van Europa. Je zou denken dat Noorwegen de touwtjes in handen heeft, maar de Europese Unie legt de Noren bijzonder veel regels op voor ze gas wíl kopen. Hetzelfde geldt voor de Verenigde Staten. Nu Europa onafhankelijker van Rusland wordt, voel je dat de VS in dat gat wil springen. Dat houdt risico’s in. Momenteel is het dan wel een land met gelijkaardige waarden en normen, maar wie weet is dat over enkele jaren anders. Afhankelijk zijn van een klein aantal spelers is altijd gevaarlijk.”

De conclusie is dus om zo weinig mogelijk afhankelijk te zijn van andere landen?

“Energie tekent de geopolitieke krachtlijnen. We moeten een energietransitie maken, niet alleen om energie duurzaam en betaalbaar te houden, maar ook voor energiezekerheid. Als je als land geen energie meer hoeft te importeren uit andere landen, hebben die ook geen macht over jou. Maar daarvoor moet je natuurlijk investeren in zonnepanelen, windturbines, batterijen en betere isolatie. Dat komt niet vanzelf.”

Ligt daar de moeilijkheid?

“Ja, en dat is ook wat ik met mijn onderzoek hoop te tonen aan beleidsmakers: het is nodig om hier werk van te maken.”

Het lijkt een wereldje waar veel achter gesloten deuren wordt besproken.

“Dat is het ook. De situatie met Rusland is anders, er verloopt veel communicatie via openbare kanalen, maar dat is de uitzondering. Meestal vallen de beslissingen in achterkamertjes en komt er een pak gelobby aan te pas. Dat wil ik naar boven brengen.”

Dat toont geen fraai beeld van de wereld. Beïnvloedt dat je eigen wereldbeeld?

“Het heeft zeker een invloed in hoe ik naar de wereld en mijn eigen energiegebruik kijk. Ik ben van het principe dat je maar beter zelf actie onderneemt om minder energie te verbruiken. Ik gebruik bijna uitsluitend het openbaar vervoer, eet weinig tot geen vlees en sta nooit onnodig lang onder een warme douche. Die trend zie je steeds meer: mensen zijn bewuster bezig met hun energieverbruik en kijken kritischer naar waar hun energie vandaan komt. Dat is een positieve evolutie.”

Word je er nooit cynisch van?

“Ik kan dat wel goed loskoppelen. Bovendien heb ik echt het gevoel dat ik kan bijdragen tot een betere wereld. Een collega van me zei ooit dat we als wetenschapper de rol hebben om niet enkel burgers, maar ook overheden te informeren. Ik heb het geluk dat ik regelmatig in de media kom en zo wel het verschil kan proberen maken. Dat motiveert me om verder te doen.”